Progetto |
LaLaLexiT
Glossario | Glossario digitale
Lemma | conflagratio
conflagratio
- Andrea Arrighini - Ca' Foscari Venezia - email
Abstract
Il sostantivo conflagratio, le cui prime attestazioni si leggono nel libro III delle Naturales quaestiones di Seneca, è talvolta usato come sinonimo di incendium; è tuttavia impiegato più frequentemente per richiamare la conflagrazione universale, processo che, secondo il pensiero stoico, pone fine a un ciclo cosmico per avviare la palingenesi. Di tale immagine si servono gli autori cristiani in relazione agli eventi che si verificheranno con il Giudizio universale; essa è spesso associata alla memoria del diluuium biblico, che, origine al contempo di distruzione e rinnovamento, costituisce l’unico possibile termine di confronto per l’attesa conflagratio.
Pubblicato 30 Luglio 2025 | Lingua: it
Copyright © 2025 Andrea Arrighini. This is an open-access work distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (CC BY). The use, distribution or reproduction is permitted, provided that the original author(s) and the copyright owner(s) are credited and that the original publication is cited, in accordance with accepted academic practice. The license allows for commercial use. No use, distribution or reproduction is permitted which does not comply with these terms.
Permalink http://doi.org/10.30687/LLLXT/2375-1355/2025/01/009
- TERT. adu. Marc. 3,24,6: Haec ratio regni caelestis: post cuius mille annos, intra quam aetatem concluditur sanctorum resurrectio pro meritis maturius uel tardius resurgentium, tunc et mundi destructione et iudicii conflagratione commissa demutati in atomo in angelicam substantiam, scilicet per illud incorruptelae superindumentum, transferemur in caeleste regnum, de quo nunc sic ideo retractatur, quasi non praedicato apud Creatorem, ac per hoc alterius dei Christum probante, a quo primo et solo sit reuelatum
- TERT. anim. 54,1-3: 1. ... Omnes ferme philosophi, qui immortalitatem animae, qualiterqualiter uolunt, tamen uindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut Plato, quique aliquod illi tempus indulgent ab excessu usque in conflagrationem uniuersitatis, ut Stoici, suas solas, id est sapientium, animas in supernis mansionibus collocant. 2. … Itaque apud illum [i.e. Platonem] in aetherem sublimantur animae sapientes, apud Arium in aerem, apud Stoicos sub lunam. 3. Quos quidem miror, quod imprudentes animas circa terram prosternant, cum illas a sapientibus multo superioribus erudiri affirment. Vbi erit scholae regio in tanta distantia deuersoriorum? Qua ratione discipulae ad magistras conuentabunt tanto discrimine inuicem absentes? Quis autem illis postumae eruditionis usus ac fructus iamiam conflagratione perituris?
- MIN. FEL. 34,2: Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat, omnia quae orta sunt occidere, quae facta sunt interire, caelum quoque cum omnibus quae caelo continentur, ita ut coepisse, desinere? *** fontium dulcis aqua maria nutrire, in uim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumpto umore mundus hic omnis ignescat. Et Epicureis de elementorum conflagratione et mundi ruina eadem ipsa sententia est
- LACT. inst. 2,9,16: 15. Duo igitur illa principalia inueniuntur, quae diuersam et contrariam sibi habent potestatem, calor et umor, quae mirabiliter Deus ad sustentanda et gignenda omnia excogitauit. 16. Nam cum uirtus Dei sit in calore et igni, nisi ardorem uimque eius admixta umoris ac frigoris materia temperasset, nec nasci quicquam nec cohaerere potuisset, quin statim conflagratione interiret quidquid esse coepisset. 17. Vnde et philosophi quidam et poetae discordi concordia mundum constare dixerunt, sed rationem penitus non uidebant
- ARNOB. nat. 1,8: Quid si, quod proximum uero est, quicquid nobis uidetur aduersum, mundo ipsi non est malum omniaque quae fiunt nostris commoditatibus statuentes, opinionibus inprobis criminamur euenta naturae? Plato ille sublimis apex philosophorum et columen saeua illa diluuia et conflagrationes mundi purgationem terrarum suis esse in commentariis prodidit, nec uir prudens extimuit humani generis subuersionem cladem ruinas interitus funera rerum innouationem uocare, et [in] iuuentutem his quandam redintegratis uiribus comparari
- ARNOB. nat. 2,45: Sed procul haec abeat sceleratae opinionis immanitas, ut Deus credatur omnipotens, magnarum et inuisibilium rerum sator et conditor, procreator, tam mobiles animas genuisse, grauitatis ac ponderis constantiaeque nullius, in uitia labiles, in peccatorum genera uniuersa decliues, cumque eas tales atque huiusmodi sciret, in corpora ire iussisse, quorum indutae carceribus sub procellis agerent tempestatibusque cotidie fortunae, et modo turpia facerent modo paterentur obscena, naufragiis ruinis incendiorum conflagrationibus ut perirent
- AVSON. ad Gratian. 21,16,73-74: 73. ... Tu argumenta omnia flagitandi publicitus ardere iussisti. 74. Videre in suis quaeque foris omnes ciuitates conflagrationem salubris incendii. Ardebant stirpes fraudium ueterum, ardebant seminaria futurarum
- AVSON. per. Il. App. A6 Il. 15,9: tum et Aiax Telamonius strenue proeliatur ut plurimis hostium interfectis conflagratio classis arcetur
- AMM. 24,7,7: Quo cognito hostes, ut inedia nos cruciarent, herbas cum adultis segetibus incenderunt et conflagratione procedere uetiti statiuis castris, dum flammae senescerent, tenebamur
- CLAVD. DON. Aen. 12,675 p. 625,28-32: Turrim, conpactis trabibus quam eduxerat ipse subdideratque rotas pontisque instrauerat altos: multiformiter Turnus etiam ex conflagratione turris dolore percussus est, primo quia perierat illud quod diligentia sua et proprio labore perfecerat
- AVG. c. Faust. 22,43: Cum igitur illae ad conseruationem generis prolem quaererent, qui utique in eis humanus erat et naturalis adfectus, nec se crederent inuenire posse alios uiros uelut exusto illa conflagratione orbe terrarum – neque enim discernere poterant, quousque ignis ille saeuierit – miscere se patri uoluerunt
- AVG. ciu. 12,10 p. 365,6-18: Et cum illis dictum fuerit, si semper fuit humanum genus, quonam modo uerum eorum loquatur historia narrans qui fuerint quarumque rerum inuentores, qui primi liberalium disciplinarum aliarumque artium institutores, uel a quibus primum illa uel illa regio parsque terrarum, illa atque illa insula incoli coeperit, respondent diluuiis et conflagrationibus per certa interualla temporum non quidem omnia, sed plurima terrarum ita uastari, ut redigantur homines ad exiguam paucitatem, ex quorum progenie rursus multitudo pristina reparetur; ac sic identidem reperiri et institui quasi prima, cum restituantur potius, quae fuerant illis nimiis uastationibus interrupta et extincta; ceterum hominem nisi ex homine existere omnino non posse
- AVG. ciu. 20,16 p. 726,9–727,21: Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro uitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi uel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui spiritus diuinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluuium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inmortalibus mirabili mutatione conueniant; ut scilicet mundus in melius innouatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innouatis
- AVG. ciu. 20,18 p. 730,43-54: Quaerat forsitan aliquis, si post factum iudicium iste mundus ardebit, antequam pro illo caelum nouum et terra noua reponatur, eo ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancti, cum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit … Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent inmortales atque incorruptibiles facti, si uirorum trium corruptibilia corpora atque mortalia in camino ardenti inlaesa uiuere potuerunt
- AVG. ciu. 20,24 p. 745,65-71: Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne uel apostoli Petri adprobent sensum, uel tantum concedant conflagrationi nouissimae, quantum dicimus ualuisse diluuium, qui nullis aquis, nullis flammis totum genus humanum perire posse contendunt: restat ut dicant, quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudauerint, quia istum psalmum non legerant
- AVG. ciu. 20,30 p. 757,165–758,174: In illo itaque iudicio uel circa illud iudicium has res didicimus esse uenturas, Helian Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renouationem. Quae omnia quidem uentura esse credendum est; sed quibus modis et quo ordine ueniant, magis tunc docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum intellegentia ualet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata sunt ordine esse uentura
- AVG. c. Iulian. op. imperf. 6,6,1-2: 1. Quid Manicheus dicat de commixtione bonae malaeque substantiae nescire te crederem, nisi ea certe quae aduersus eundem errorem scripsimus, legisse te scirem; nam ex libro, in quo duarum animarum in homine constitutarum, quarum esset una bona, altera mala, eorum opinionem redargui, quaedam contra me ipsum esse existimans testimonia protulisti. Manicheus ergo duas animas siue spiritus siue mentes, unam propriam carnis eandemque non accidenti uitio sed coaeternam Deo natura malam, alteram uero natura bonam tamquam Dei boni particulam sed illius malae permixtione maculatam, in homine uno esse contendit. Et hinc uult fieri, ut caro concupiscat aduersus spiritum, utique bonum, per animam suam malam, ut eum teneat implicatum, spiritus autem aduersus carnem, ut ab illa commixtione liberetur. 2. Quod si nec ultima mundi conflagratione potuerit, tunc eum dicit affigi tenebrarum globo atque in aeternum tali supplicio detineri
- CASSIOD. anim. 15 ll. 36-37: Erit ergo miseris conflagratio inextricabilis et aeterna combustio
- ISID. nat. 13,2: Cuius quidem caeli naturam artifex mundi Deus aquis temperauit, ne conflagratio superioris ignis inferiora elementa succenderet
In età tardoantica il lemma è impiegato in molteplici contesti: assume un ruolo di rilievo nell’escatologia cristiana, con riferimento alla distruzione del mondo e al giudizio universale (1) TERT. adu. Marc. 3,24,6: Haec ratio regni caelestis: post cuius mille annos, intra quam aetatem concluditur sanctorum resurrectio pro meritis maturius uel tardius resurgentium, tunc et mundi destructione et iudicii conflagratione commissa demutati in atomo in angelicam substantiam, scilicet per illud incorruptelae superindumentum, transferemur in caeleste regnum, de quo nunc sic ideo retractatur, quasi non praedicato apud Creatorem, ac per hoc alterius dei Christum probante, a quo primo et solo sit reuelatum (13) AVG. ciu. 20,16 p. 726,9–727,21: Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro uitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi uel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui spiritus diuinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluuium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inmortalibus mirabili mutatione conueniant; ut scilicet mundus in melius innouatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innouatis (14) AVG. ciu. 20,18 p. 730,43-54: Quaerat forsitan aliquis, si post factum iudicium iste mundus ardebit, antequam pro illo caelum nouum et terra noua reponatur, eo ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancti, cum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit … Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent inmortales atque incorruptibiles facti, si uirorum trium corruptibilia corpora atque mortalia in camino ardenti inlaesa uiuere potuerunt (15) AVG. ciu. 20,24 p. 745,65-71: Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne uel apostoli Petri adprobent sensum, uel tantum concedant conflagrationi nouissimae, quantum dicimus ualuisse diluuium, qui nullis aquis, nullis flammis totum genus humanum perire posse contendunt: restat ut dicant, quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudauerint, quia istum psalmum non legerant (16) AVG. ciu. 20,30 p. 757,165–758,174: In illo itaque iudicio uel circa illud iudicium has res didicimus esse uenturas, Helian Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renouationem. Quae omnia quidem uentura esse credendum est; sed quibus modis et quo ordine ueniant, magis tunc docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum intellegentia ualet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata sunt ordine esse uentura (17) AVG. c. Iulian. op. imperf. 6,6,1-2: 1. Quid Manicheus dicat de commixtione bonae malaeque substantiae nescire te crederem, nisi ea certe quae aduersus eundem errorem scripsimus, legisse te scirem; nam ex libro, in quo duarum animarum in homine constitutarum, quarum esset una bona, altera mala, eorum opinionem redargui, quaedam contra me ipsum esse existimans testimonia protulisti. Manicheus ergo duas animas siue spiritus siue mentes, unam propriam carnis eandemque non accidenti uitio sed coaeternam Deo natura malam, alteram uero natura bonam tamquam Dei boni particulam sed illius malae permixtione maculatam, in homine uno esse contendit. Et hinc uult fieri, ut caro concupiscat aduersus spiritum, utique bonum, per animam suam malam, ut eum teneat implicatum, spiritus autem aduersus carnem, ut ab illa commixtione liberetur. 2. Quod si nec ultima mundi conflagratione potuerit, tunc eum dicit affigi tenebrarum globo atque in aeternum tali supplicio detineri (aspetti della dottrina stoica dell’ἐκπύρωσις emergono già in 2 Pt, cf. Harrill 2010 e infra; sui numerosi punti di contatto tra Cristianesimo e Stoicismo cf. Pohlenz 1978 II: 261-394, con ampi riferimenti agli autori che verranno citati tra poco); evoca l’immagine del fuoco o di un incendio (4) LACT. inst. 2,9,16: 15. Duo igitur illa principalia inueniuntur, quae diuersam et contrariam sibi habent potestatem, calor et umor, quae mirabiliter Deus ad sustentanda et gignenda omnia excogitauit. 16. Nam cum uirtus Dei sit in calore et igni, nisi ardorem uimque eius admixta umoris ac frigoris materia temperasset, nec nasci quicquam nec cohaerere potuisset, quin statim conflagratione interiret quidquid esse coepisset. 17. Vnde et philosophi quidam et poetae discordi concordia mundum constare dixerunt, sed rationem penitus non uidebant (6) ARNOB. nat. 2,45: Sed procul haec abeat sceleratae opinionis immanitas, ut Deus credatur omnipotens, magnarum et inuisibilium rerum sator et conditor, procreator, tam mobiles animas genuisse, grauitatis ac ponderis constantiaeque nullius, in uitia labiles, in peccatorum genera uniuersa decliues, cumque eas tales atque huiusmodi sciret, in corpora ire iussisse, quorum indutae carceribus sub procellis agerent tempestatibusque cotidie fortunae, et modo turpia facerent modo paterentur obscena, naufragiis ruinis incendiorum conflagrationibus ut perirent (7) AVSON. ad Gratian. 21,16,73-74: 73.... Tu argumenta omnia flagitandi publicitus ardere iussisti. 74. Videre in suis quaeque foris omnes ciuitates conflagrationem salubris incendii. Ardebant stirpes fraudium ueterum, ardebant seminaria futurarum (8) AVSON. per. Il. App. A6 Il. 15,9: tum et Aiax Telamonius strenue proeliatur ut plurimis hostium interfectis conflagratio classis arcetur (9) AMM. 24,7,7: Quo cognito hostes, ut inedia nos cruciarent, herbas cum adultis segetibus incenderunt et conflagratione procedere uetiti statiuis castris, dum flammae senescerent, tenebamur (10) CLAVD. DON. Aen. 12,675 p. 625,28-32: Turrim, conpactis trabibus quam eduxerat ipse subdideratque rotas pontisque instrauerat altos: multiformiter Turnus etiam ex conflagratione turris dolore percussus est, primo quia perierat illud quod diligentia sua et proprio labore perfecerat (19) ISID. nat. 13,2: Cuius quidem caeli naturam artifex mundi Deus aquis temperauit, ne conflagratio superioris ignis inferiora elementa succenderet ; recupera il motivo della conflagrazione universale secondo le dottrine filosofiche antiche (2) TERT. anim. 54,1-3: 1.... Omnes ferme philosophi, qui immortalitatem animae, qualiterqualiter uolunt, tamen uindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut Plato, quique aliquod illi tempus indulgent ab excessu usque in conflagrationem uniuersitatis, ut Stoici, suas solas, id est sapientium, animas in supernis mansionibus collocant. 2. … Itaque apud illum [i.e. Platonem] in aetherem sublimantur animae sapientes, apud Arium in aerem, apud Stoicos sub lunam. 3. Quos quidem miror, quod imprudentes animas circa terram prosternant, cum illas a sapientibus multo superioribus erudiri affirment. Vbi erit scholae regio in tanta distantia deuersoriorum? Qua ratione discipulae ad magistras conuentabunt tanto discrimine inuicem absentes? Quis autem illis postumae eruditionis usus ac fructus iamiam conflagratione perituris? (3) MIN. FEL. 34,2: Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat, omnia quae orta sunt occidere, quae facta sunt interire, caelum quoque cum omnibus quae caelo continentur, ita ut coepisse, desinere? *** fontium dulcis aqua maria nutrire, in uim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumpto umore mundus hic omnis ignescat. Et Epicureis de elementorum conflagratione et mundi ruina eadem ipsa sententia est (5) ARNOB. nat. 1,8: Quid si, quod proximum uero est, quicquid nobis uidetur aduersum, mundo ipsi non est malum omniaque quae fiunt nostris commoditatibus statuentes, opinionibus inprobis criminamur euenta naturae? Plato ille sublimis apex philosophorum et columen saeua illa diluuia et conflagrationes mundi purgationem terrarum suis esse in commentariis prodidit, nec uir prudens extimuit humani generis subuersionem cladem ruinas interitus funera rerum innouationem uocare, et [in] iuuentutem his quandam redintegratis uiribus comparari ; richiama scenari di devastazione e spopolamento (11) AVG. c. Faust. 22,43: Cum igitur illae ad conseruationem generis prolem quaererent, qui utique in eis humanus erat et naturalis adfectus, nec se crederent inuenire posse alios uiros uelut exusto illa conflagratione orbe terrarum – neque enim discernere poterant, quousque ignis ille saeuierit – miscere se patri uoluerunt (12) AVG. ciu. 12,10 p. 365,6-18: Et cum illis dictum fuerit, si semper fuit humanum genus, quonam modo uerum eorum loquatur historia narrans qui fuerint quarumque rerum inuentores, qui primi liberalium disciplinarum aliarumque artium institutores, uel a quibus primum illa uel illa regio parsque terrarum, illa atque illa insula incoli coeperit, respondent diluuiis et conflagrationibus per certa interualla temporum non quidem omnia, sed plurima terrarum ita uastari, ut redigantur homines ad exiguam paucitatem, ex quorum progenie rursus multitudo pristina reparetur; ac sic identidem reperiri et institui quasi prima, cum restituantur potius, quae fuerant illis nimiis uastationibus interrupta et extincta; ceterum hominem nisi ex homine existere omnino non posse ; rimanda alla punizione che attende i peccatori (18) CASSIOD. anim. 15 ll. 36-37: Erit ergo miseris conflagratio inextricabilis et aeterna combustio .
Nel libro III dell’aduersus Marcionem (1) TERT. adu. Marc. 3,24,6: Haec ratio regni caelestis: post cuius mille annos, intra quam aetatem concluditur sanctorum resurrectio pro meritis maturius uel tardius resurgentium, tunc et mundi destructione et iudicii conflagratione commissa demutati in atomo in angelicam substantiam, scilicet per illud incorruptelae superindumentum, transferemur in caeleste regnum, de quo nunc sic ideo retractatur, quasi non praedicato apud Creatorem, ac per hoc alterius dei Christum probante, a quo primo et solo sit reuelatum (Braun), Tertulliano rivela la propria fede nella dottrina millenaristica, secondo cui alla resurrezione dei giusti seguirà un regnum terreno – la Gerusalemme caelo delata (24,3) – destinato a durare mille anni; coloro che vi parteciperanno godranno di un alius status (3), ma non ancora della beatitudine celeste, che si realizzerà con la trasformazione in angelicam substantiam (per il significato escatologico dell’espressione demutati in angelicam substantiam cf. López Montero 2009). Questa demutatio si concretizzerà mille anni dopo l’avvento del regno, con la distruzione del mondo (mundi destructione) e il giudizio finale, evocato dall’immagine della conflagrazione (iudicii conflagratione; per l’intero passo cf. Braun 1994, 205-9 nota 1-6; il sintagma torna, nella forma conflagrationi iudicii e con analogo significato, in Hil. in Matth. 2,4; sulla credenza millenaristica, derivata da Ap 20-1, cf. Simonetti 1983; per il millenarismo tertullianeo cf. Tibiletti 1989, in part. 191-4; Nardi 1995, 219-47; Dattrino 2009, 306-11). Nel De anima (2) TERT. anim. 54,1-3: 1.... Omnes ferme philosophi, qui immortalitatem animae, qualiterqualiter uolunt, tamen uindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut Plato, quique aliquod illi tempus indulgent ab excessu usque in conflagrationem uniuersitatis, ut Stoici, suas solas, id est sapientium, animas in supernis mansionibus collocant. 2. … Itaque apud illum [i.e. Platonem] in aetherem sublimantur animae sapientes, apud Arium in aerem, apud Stoicos sub lunam. 3. Quos quidem miror, quod imprudentes animas circa terram prosternant, cum illas a sapientibus multo superioribus erudiri affirment. Vbi erit scholae regio in tanta distantia deuersoriorum? Qua ratione discipulae ad magistras conuentabunt tanto discrimine inuicem absentes? Quis autem illis postumae eruditionis usus ac fructus iamiam conflagratione perituris? il lemma compare due volte in un passaggio fortemente polemico verso la concezione escatologica di alcune filosofie: Tertulliano critica in particolare gli Stoici, che concedono all’anima di sopravvivere solo fino alla conflagrazione universale (usque in conflagrationem uniuersitatis; altrove Tertulliano mostra invece di accogliere spunti del pensiero stoico: cf. Moreschini 2013, 487-93). Ancora all’ἐκπύρωσις si riferisce la seconda occorrenza (su questo brano cf. Podolak 2010, 228 nota 325; Waszink 2010, 547-53).
Più conciliante è l’atteggiamento di Minucio Felice, che nell’Octauius (3) MIN. FEL. 34,2: Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat, omnia quae orta sunt occidere, quae facta sunt interire, caelum quoque cum omnibus quae caelo continentur, ita ut coepisse, desinere? *** fontium dulcis aqua maria nutrire, in uim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumpto umore mundus hic omnis ignescat. Et Epicureis de elementorum conflagratione et mundi ruina eadem ipsa sententia est discute il tema dell’incendium mundi: la consapevolezza che tutto ciò che ha avuto origine è destinato a morire accomuna Cristianesimo e dottrine come Stoicismo, Epicureismo e Platonismo, al punto che i filosofi professano le medesime idee dei Cristiani (Animaduertis philosophos eadem disputare quae dicimus): Ottavio tiene tuttavia a precisare che ciò non accade perché i sostenitori della nuova fede seguono le orme dei filosofi (non quod nos simus eorum uestigia subsecuti), ma perché questi ultimi hanno tratto dalle praedicationes dei profeti solamente una parvenza di verità (umbram interpolatae ueritatis). Il lemma compare nella stringa de elementorum conflagratione, con riferimento agli Epicurei e alla loro opinione sulla distruzione del mondo (mundi ruina; cf. Lucr. 5,407-10 e Galzerano 2019, 186-96; su questo passo dell’Octauius cf. Bärsch 2019, 293-9; Pellegrino 2019, 324-5; per il rapporto di Min. Fel. 34,1-4 con 2 Pt 3, in cui il motivo della fine del mondo è associato all’immagine del fuoco, cf. Thiede 1986). Il termine torna nelle Diuinae Institutiones di Lattanzio (4) LACT. inst. 2,9,16: 15. Duo igitur illa principalia inueniuntur, quae diuersam et contrariam sibi habent potestatem, calor et umor, quae mirabiliter Deus ad sustentanda et gignenda omnia excogitauit. 16. Nam cum uirtus Dei sit in calore et igni, nisi ardorem uimque eius admixta umoris ac frigoris materia temperasset, nec nasci quicquam nec cohaerere potuisset, quin statim conflagratione interiret quidquid esse coepisset. 17. Vnde et philosophi quidam et poetae discordi concordia mundum constare dixerunt, sed rationem penitus non uidebant , in un capitolo dedicato alle diverse fasi della Creazione. L’autore precisa che il calore e l’umidità (calor et umor) sono i due principi (principalia) escogitati da Dio per sostenere e generare ogni cosa (ad sustentanda et gignenda omnia, 9,15). Essi mostrano una diuersa et contraria potestas (15): la virtù divina risiede nel calore e nel fuoco (in calore et igni), mentre l’umidità e il freddo (admixta umoris ac frigoris materia) temperano tale ardor (16; sull’universo come equilibrio di opposti e sulla forza mitigatrice di Dio cf. Kendeffy 2000, 219-20; 2006, 395-7). Senza questo principio mitigatore, infatti, niente sarebbe potuto nascere né mantenersi in vita: qualunque cosa creata sarebbe anzi perita all’istante in un’esplosione di fuoco (conflagratio). È per questo motivo, continua Lattanzio, che poeti e filosofi hanno talvolta fatto riferimento a una discors concordia come principio equilibratore dell’universo, benché non ne avessero piena consapevolezza (17; l’ossimoro concordia discors risale a Hor. epist. 1,12,19; cf. Cucchiarelli 2019, 386).
L’Aduersus nationes di Arnobio reca due occorrenze del lemma. Nel primo libro (5) ARNOB. nat. 1,8: Quid si, quod proximum uero est, quicquid nobis uidetur aduersum, mundo ipsi non est malum omniaque quae fiunt nostris commoditatibus statuentes, opinionibus inprobis criminamur euenta naturae? Plato ille sublimis apex philosophorum et columen saeua illa diluuia et conflagrationes mundi purgationem terrarum suis esse in commentariis prodidit, nec uir prudens extimuit humani generis subuersionem cladem ruinas interitus funera rerum innouationem uocare, et [in] iuuentutem his quandam redintegratis uiribus comparari l’autore sostiene che ciò che appare negativo all’uomo (quicquid nobis uidetur aduersum) non costituisce un male per il mondo. Ciò è nitidamente dimostrato da Platone, sublimis apex philosophorum et columen. Nelle sue opere (cf. Ti. 22c-23b) diluvi e incendi (diluuia et conflagrationes mundi) costituiscono un mezzo di purificazione della Terra (purgatio terrarum); e anzi, lo sconvolgimento (subuersio), la distruzione (clades), la rovina (ruina) e la morte (interitus) conducono al rinnovamento (rerum innouatio) e a una rinvigorita iuuentus (per altri passi sul tema del rinnovamento attraverso diluvi e incendi cf. Le Bonniec 1982, 223-5; sulla ricezione della figura di Platone e della filosofia platonica nella letteratura cristiana e in Arnobio cf. O’Leary 2021, 191-205 e Courcelle 1963, 156-7; sul rapporto di Arnobio con le filosofie pagane cf. Moreschini 2013, 551-63). Nel secondo brano (6) ARNOB. nat. 2,45: Sed procul haec abeat sceleratae opinionis immanitas, ut Deus credatur omnipotens, magnarum et inuisibilium rerum sator et conditor, procreator, tam mobiles animas genuisse, grauitatis ac ponderis constantiaeque nullius, in uitia labiles, in peccatorum genera uniuersa decliues, cumque eas tales atque huiusmodi sciret, in corpora ire iussisse, quorum indutae carceribus sub procellis agerent tempestatibusque cotidie fortunae, et modo turpia facerent modo paterentur obscena, naufragiis ruinis incendiorum conflagrationibus ut perirent trova compimento la tesi introdotta al cap. 36, in cui Arnobio smentiva, richiamando la predicazione di Cristo, l’assunto per cui le anime fossero figlie di Dio (non esse animas regis maximi filias … sed alterum quempiam genitorem his esse): tale asserzione, «l’une des affirmations les plus déconcertantes d’Arnobe» (Armisen-Marchetti 2018, 174), ha dato origine a un articolato dibattito sull’individuazione della sua possibile sorgente (alcune delle ipotesi avanzate chiamano in causa influenze eretiche, spunti medio-platonici o una fonte perduta: il punto in Armisen-Marchetti 2018, 174-6). L’apologeta rifiuta l’idea che Dio abbia creato anime volubili (tam mobiles), inclini ai vizi (in uitia labiles) e soggette al peccato (in peccatorum genera uniuersa decliues) così che, una volta imprigionate nel corpo (in corpora … quorum indutae carceribus), fossero sottoposte ai capricci della sorte (sub procellis … tempestatibusque cotidie fortunae) e perissero tra naufragi, catastrofi e incendi (naufragiis ruinis incendiorum conflagrationibus ut perirent).
Ausonio si serve del sostantivo nella Gratiarum actio (7) AVSON. ad Gratian. 21,16,73-74: 73.... Tu argumenta omnia flagitandi publicitus ardere iussisti. 74. Videre in suis quaeque foris omnes ciuitates conflagrationem salubris incendii. Ardebant stirpes fraudium ueterum, ardebant seminaria futurarum , in cui celebra l’imperatore Graziano per aver promosso un condono sulle imposte arretrate (de condonatis residuis tributorum). Si tratta di un’iniziativa senza precedenti, che culmina in un gesto eclatante: l’ordine di bruciare pubblicamente i documenti su cui si fondavano i reclami per le somme non riscosse. In questi roghi le città vedono le fiamme di un incendio salvifico (conflagrationem salubris incendii), che brucia – metaforicamente – le radici di frodi antiche (stirpes fraudium ueterum) e i semi di quelle future (seminaria futurarum). Questo passo, commenta Grilli (1982, 145-6), «sa più di colores retorici che non di ragionamenti politici, tanto da raggiungere il colmo nell’assurdo di salubris incendi: tra tanti incendi di case, ville, città, ovunque arrivavano barbari o guerre civili, grazie al giovane imperatore un incendio che è di salvazione». Meno rilevante è l’occorrenza nella Periocha del canto XV dell’Iliade (8) AVSON. per. Il. App. A6 Il. 15,9: tum et Aiax Telamonius strenue proeliatur ut plurimis hostium interfectis conflagratio classis arcetur , dove conflagratio classis si riferisce all’incendio della flotta evitato da Aiace Telamonio; il lemma equivale analogamente a incendium in Ammiano Marcellino (9) AMM. 24,7,7: Quo cognito hostes, ut inedia nos cruciarent, herbas cum adultis segetibus incenderunt et conflagratione procedere uetiti statiuis castris, dum flammae senescerent, tenebamur e nel commento all’Eneide di Tiberio Claudio Donato (10) CLAVD. DON. Aen. 12,675 p. 625,28-32: Turrim, conpactis trabibus quam eduxerat ipse subdideratque rotas pontisque instrauerat altos: multiformiter Turnus etiam ex conflagratione turris dolore percussus est, primo quia perierat illud quod diligentia sua et proprio labore perfecerat .
Numerose sono le attestazioni in Agostino. Nel contra Faustum (11) AVG. c. Faust. 22,43: Cum igitur illae ad conseruationem generis prolem quaererent, qui utique in eis humanus erat et naturalis adfectus, nec se crederent inuenire posse alios uiros uelut exusto illa conflagratione orbe terrarum – neque enim discernere poterant, quousque ignis ille saeuierit – miscere se patri uoluerunt il sostantivo compare nella narrazione dell’episodio delle figlie di Lot e con riferimento alla distruzione di Sodoma, prodotta da una pioggia di zolfo e fuoco (Gn 19,24): le donne, desiderose di avere una discendenza e convinte che in quella conflagratio fossero periti tutti gli uomini dell’orbis terrarum, si unirono incestuosamente al padre, dopo averlo fatto ubriacare (su Sodoma, Lot e la sua famiglia nell’Antico Testamento cf. Boudart 1995; Du Buit 1995; Krauter 2001; nell’opera di Agostino cf. Sottocorno 2023; per le interpretazioni tardoantiche della distruzione di Sodoma cf. Ahern 2018). Il più ampio nucleo di occorrenze si registra nel De ciuitate Dei. Nel libro XII Agostino prende posizione contro quanti sostengono che gli uomini e il mondo siano sempre esistiti (12) AVG. ciu. 12,10 p. 365,6-18: Et cum illis dictum fuerit, si semper fuit humanum genus, quonam modo uerum eorum loquatur historia narrans qui fuerint quarumque rerum inuentores, qui primi liberalium disciplinarum aliarumque artium institutores, uel a quibus primum illa uel illa regio parsque terrarum, illa atque illa insula incoli coeperit, respondent diluuiis et conflagrationibus per certa interualla temporum non quidem omnia, sed plurima terrarum ita uastari, ut redigantur homines ad exiguam paucitatem, ex quorum progenie rursus multitudo pristina reparetur; ac sic identidem reperiri et institui quasi prima, cum restituantur potius, quae fuerant illis nimiis uastationibus interrupta et extincta; ceterum hominem nisi ex homine existere omnino non posse . A chi obietta che questa tesi non può conciliarsi con i testi che ricordano i primi inuentores o i primi abitanti di una regione, costoro rispondono chiamando in causa diluuia e conflagrationes, che determinarono il momentaneo spopolamento di alcuni territori: a loro dire, i documenti che attestano uno specifico primato non sarebbero dunque originari, ma riemergerebbero dopo essere scomparsi a causa di tali catastrofi. Nel libro XX, dedicato agli eventi che accompagneranno la fine del mondo, Agostino dà ampio spazio alla discussione delle Scritture, menzionando in particolare l’Apocalisse e la Seconda lettera di Pietro (2 Pt), una composizione pseudo-petrina risalente al II secolo e inclusa nel canone neotestamentario (cf. Elliott 1992). La riflessione si assesta su un piano fondamentalmente escatologico e il lemma compare con ampia frequenza nell’arco di pochi capitoli (per l’escatologia agostiniana cf. Scanlon 2007; sul Giudizio universale e sulla dannazione cf. Mathisen 2007; Russell 2007; sul libro XX e su alcuni dei passaggi che saranno qui discussi cf. van Oort 2012, 6-7; Bärsch 2019, 300-6; Moreira 2021; per un percorso sul tema della fine dei tempi da Virgilio ad Agostino cf. Pieri 2012). In ciu. 20,16 (13) AVG. ciu. 20,16 p. 726,9–727,21: Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro uitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi uel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui spiritus diuinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluuium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inmortalibus mirabili mutatione conueniant; ut scilicet mundus in melius innouatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innouatis , l’autore spiega che, concluso il Giudizio universale, i mali saranno gettati in aeternum ignem, mentre i giusti andranno incontro alla uita aeterna (cf. Mt 25,46). Il divampare simultaneo delle fiamme (mundanorum ignium conflagratione) determinerà la trasfigurazione della figura mundi, come già avvenne con il diluvio che inondò la Terra (mundanarum aquarum inundatione diluuium). L’Ipponense sottolinea la congruenza di questi due cataclismi e dei loro effetti attraverso un ricercato parallelismo, in cui l’elemento di uariatio è costituito, rispettivamente, dagli ablativi conflagratione e inundatione. Tale conflagratio distruggerà gli elementa corruttibili e soggetti al divenire (elementorum corruptibilium qualitates). Sopravvivrà invece la sostanza (substantia), che, dopo l’azione del fuoco, sarà caratterizzata da qualitates proprie di corpi finalmente immortali: il mondo, in melius innouatus, si adeguerà a uomini in melius innouati, anche nella loro carne. Si affermeranno così quel caelum nouum e quella terra noua annunciati in Ap 21,1 e già anticipati da Agostino in ciu. 20,14 p. 724,21-22, dove era precisato che il mondo sarebbe cessato con una trasformazione, e non con una totale distruzione (Mutatione namque rerum, non omni modo interitu transibit hic mundus): si sarebbe quindi mutata la sua figura, non la sua natura (per l’interpretazione agostiniana dell’Apocalisse cf. Fredriksen 2007, 216-19). Un’estesa citazione di 2 Pt 3,3-13 apre ciu. 20,18, che esplicita il parallelismo tra la futura conflagrazione e il diluvio, che al tempo di Noè aveva sancito la fine di un mondo e il principio di quello successivo (sull’interpretazione di 2 Pt cf. i contributi raccolti in Frey, den Dulk, van der Watt 2019). Agostino (14) AVG. ciu. 20,18 p. 730,43-54: Quaerat forsitan aliquis, si post factum iudicium iste mundus ardebit, antequam pro illo caelum nouum et terra noua reponatur, eo ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancti, cum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit … Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent inmortales atque incorruptibiles facti, si uirorum trium corruptibilia corpora atque mortalia in camino ardenti inlaesa uiuere potuerunt puntualizza che quando comincerà la conflagratio i santi saranno in superioribus partibus, nelle più alte regioni del cielo, dove le fiamme, come già le acque del diluvio, non potranno arrivare: la loro natura immortale e incorruttibile li renderà infatti immuni dall’ignis conflagrationis. In ciu. 20,24 la discussione si avvale di altre citazioni bibliche, soprattutto neotestamentarie (Sal 101,26-28; 1 Cor 7,31; 1 Gv 2,17; Mt 24,35), per approdare nuovamente a 2 Pt 3,6 e 3,10-11. Agostino precisa che gli effetti distruttivi del fuoco riguarderanno solo i cieli più bassi (in hac ima mundi parte … procellosa et turbulenta); i cieli superiori, nei quali sono innestate le stelle, manterranno invece la propria integritas. Il ragionamento si conclude con la contestazione della posizione di quanti, nonostante la testimonianza delle Scritture e in particolare dell’epistola pseudo-petrina, rifiutano di pensare che l’intero genere umano possa avere fine e di riconoscere che la conflagratio nouissima avrà i medesimi effetti che un tempo ebbe il diluvio (15) AVG. ciu. 20,24 p. 745,65-71: Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne uel apostoli Petri adprobent sensum, uel tantum concedant conflagrationi nouissimae, quantum dicimus ualuisse diluuium, qui nullis aquis, nullis flammis totum genus humanum perire posse contendunt: restat ut dicant, quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudauerint, quia istum psalmum non legerant . Nel capitolo che chiude il libro XX (16) AVG. ciu. 20,30 p. 757,165–758,174: In illo itaque iudicio uel circa illud iudicium has res didicimus esse uenturas, Helian Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renouationem. Quae omnia quidem uentura esse credendum est; sed quibus modis et quo ordine ueniant, magis tunc docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum intellegentia ualet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata sunt ordine esse uentura , Agostino ripercorre gli eventi che si verificheranno nel tempo del Giudizio (in illo iudicio uel circa illud iudicium): la venuta del profeta Elia di Tisbe, la conversione dei Giudei, la persecuzione ordita dall’Anticristo, il giudizio operato da Cristo, la resurrezione dei morti, la distinzione tra i giusti e gli ingiusti, la conflagrazione del mondo e il suo rinnovamento. Sarà l’esperienza concreta di questi avvenimenti a rendere nota la loro entità e l’ordine in cui accadranno: è questa, tuttavia, la successione che l’Ipponense ritiene maggiormente plausibile. Nell’incompiuto contra Iulianum (17) AVG. c. Iulian. op. imperf. 6,6,1-2: 1. Quid Manicheus dicat de commixtione bonae malaeque substantiae nescire te crederem, nisi ea certe quae aduersus eundem errorem scripsimus, legisse te scirem; nam ex libro, in quo duarum animarum in homine constitutarum, quarum esset una bona, altera mala, eorum opinionem redargui, quaedam contra me ipsum esse existimans testimonia protulisti. Manicheus ergo duas animas siue spiritus siue mentes, unam propriam carnis eandemque non accidenti uitio sed coaeternam Deo natura malam, alteram uero natura bonam tamquam Dei boni particulam sed illius malae permixtione maculatam, in homine uno esse contendit. Et hinc uult fieri, ut caro concupiscat aduersus spiritum, utique bonum, per animam suam malam, ut eum teneat implicatum, spiritus autem aduersus carnem, ut ab illa commixtione liberetur. 2. Quod si nec ultima mundi conflagratione potuerit, tunc eum dicit affigi tenebrarum globo atque in aeternum tali supplicio detineri , risalente agli ultimi anni della sua vita, Agostino riporta il pensiero di Mani sulla commistione di una sostanza buona e di una malvagia nell’uomo (commixtio bonae malaeque substantiae). La prima, bona in quanto particula Dei, è macchiata dalla mescolanza con quella mala, che è invece propria della carne. L’essere umano è quindi attraversato dal conflitto tra carne e spirito: la caro concupisce contro lo spiritus e mira a tenerlo prigioniero; a sua volta lo spirito concupisce contro la carne e ambisce ad affrancarsi. Se esso non riuscirà a liberarsi nemmeno con l’ultima conflagrazione del mondo (ultima mundi conflagratione), allora resterà prigioniero del globo delle tenebre (tunc eum dicit affigi tenebrarum globo) e sarà sottoposto a tale supplizio in aeternum (per il globus horribilis nell’escatologia manichea cf. Decret 1974). Il lessema torna, con il medesimo significato, in in psalm. 36,3,17 (in aeternam conflagrationem) e haer. 46,19 (post conflagrationem mundi).
La rassegna delle fonti si conclude con Cassiodoro e Isidoro. Nel De anima (18) CASSIOD. anim. 15 ll. 36-37: Erit ergo miseris conflagratio inextricabilis et aeterna combustio (Galonnier) il primo si sofferma sulla sorte ultraterrena dei peccatori (miseri), che saranno condannati a bruciare in un fuoco da cui è impossibile uscire (conflagratio inextricabilis) e a patire quindi una aeterna combustio. Nel De natura rerum (19) ISID. nat. 13,2: Cuius quidem caeli naturam artifex mundi Deus aquis temperauit, ne conflagratio superioris ignis inferiora elementa succenderet Isidoro si concentra invece sui cieli che Dio creò e ordinò secondo la propria razionalità: la natura ignea del cielo dell’orbita superiore (superioris circuli caelum), in particolare, fu temperata con le acque, per impedire al fuoco di espandersi verso i cieli inferiori (ne conflagratio superioris ignis inferiora elementa succenderet).
I passi selezionati chiariscono dunque con quali modalità il motivo filosofico della conflagratio, di ispirazione principalmente stoica, venga ripreso e assimilato dagli autori cristiani: a partire da Tertulliano, che riflette proprio sulla iudicii conflagratio (1) TERT. adu. Marc. 3,24,6: Haec ratio regni caelestis: post cuius mille annos, intra quam aetatem concluditur sanctorum resurrectio pro meritis maturius uel tardius resurgentium, tunc et mundi destructione et iudicii conflagratione commissa demutati in atomo in angelicam substantiam, scilicet per illud incorruptelae superindumentum, transferemur in caeleste regnum, de quo nunc sic ideo retractatur, quasi non praedicato apud Creatorem, ac per hoc alterius dei Christum probante, a quo primo et solo sit reuelatum , esso è infatti messo in connessione con gli eventi destinati a verificarsi con il Giudizio finale (per una ricostruzione diacronica dell’immagine della conflagrazione universale nello Stoicismo, nella cultura giudaica e nella tradizione neotestamentaria cf. van der Horst 1994). Diversi loci testimoniano la consapevolezza, da parte dei Cristiani, dell’originaria matrice del termine (2) TERT. anim. 54,1-3: 1.... Omnes ferme philosophi, qui immortalitatem animae, qualiterqualiter uolunt, tamen uindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut Plato, quique aliquod illi tempus indulgent ab excessu usque in conflagrationem uniuersitatis, ut Stoici, suas solas, id est sapientium, animas in supernis mansionibus collocant. 2. … Itaque apud illum [i.e. Platonem] in aetherem sublimantur animae sapientes, apud Arium in aerem, apud Stoicos sub lunam. 3. Quos quidem miror, quod imprudentes animas circa terram prosternant, cum illas a sapientibus multo superioribus erudiri affirment. Vbi erit scholae regio in tanta distantia deuersoriorum? Qua ratione discipulae ad magistras conuentabunt tanto discrimine inuicem absentes? Quis autem illis postumae eruditionis usus ac fructus iamiam conflagratione perituris? (3) MIN. FEL. 34,2: Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat, omnia quae orta sunt occidere, quae facta sunt interire, caelum quoque cum omnibus quae caelo continentur, ita ut coepisse, desinere? *** fontium dulcis aqua maria nutrire, in uim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumpto umore mundus hic omnis ignescat. Et Epicureis de elementorum conflagratione et mundi ruina eadem ipsa sententia est (4) LACT. inst. 2,9,16: 15. Duo igitur illa principalia inueniuntur, quae diuersam et contrariam sibi habent potestatem, calor et umor, quae mirabiliter Deus ad sustentanda et gignenda omnia excogitauit. 16. Nam cum uirtus Dei sit in calore et igni, nisi ardorem uimque eius admixta umoris ac frigoris materia temperasset, nec nasci quicquam nec cohaerere potuisset, quin statim conflagratione interiret quidquid esse coepisset. 17. Vnde et philosophi quidam et poetae discordi concordia mundum constare dixerunt, sed rationem penitus non uidebant (5) ARNOB. nat. 1,8: Quid si, quod proximum uero est, quicquid nobis uidetur aduersum, mundo ipsi non est malum omniaque quae fiunt nostris commoditatibus statuentes, opinionibus inprobis criminamur euenta naturae? Plato ille sublimis apex philosophorum et columen saeua illa diluuia et conflagrationes mundi purgationem terrarum suis esse in commentariis prodidit, nec uir prudens extimuit humani generis subuersionem cladem ruinas interitus funera rerum innouationem uocare, et [in] iuuentutem his quandam redintegratis uiribus comparari . È in tal senso significativo che se per gli Stoici la conflagrazione poneva fine a un ciclo cosmico e preludeva alla palingenesi, anche per Agostino (13) AVG. ciu. 20,16 p. 726,9–727,21: Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro uitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi uel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui spiritus diuinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluuium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inmortalibus mirabili mutatione conueniant; ut scilicet mundus in melius innouatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innouatis essa avrebbe condotto a una trasformazione, realizzando il caelum nouum e la terra noua prospettati in Ap 21,1. Nella letteratura cristiana tale sostantivo è spesso precisato da un genitivo, che identifica l’oggetto materiale su cui agirà la conflagratio: per Minucio Felice (3) MIN. FEL. 34,2: Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat, omnia quae orta sunt occidere, quae facta sunt interire, caelum quoque cum omnibus quae caelo continentur, ita ut coepisse, desinere? *** fontium dulcis aqua maria nutrire, in uim ignis abiturum, Stoicis constans opinio est, quod consumpto umore mundus hic omnis ignescat. Et Epicureis de elementorum conflagratione et mundi ruina eadem ipsa sententia est e Agostino (13) AVG. ciu. 20,16 p. 726,9–727,21: Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro uitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi uel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui spiritus diuinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluuium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inmortalibus mirabili mutatione conueniant; ut scilicet mundus in melius innouatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innouatis sono gli elementa, per Arnobio e ancora Agostino si tratta del mundus (5) ARNOB. nat. 1,8: Quid si, quod proximum uero est, quicquid nobis uidetur aduersum, mundo ipsi non est malum omniaque quae fiunt nostris commoditatibus statuentes, opinionibus inprobis criminamur euenta naturae? Plato ille sublimis apex philosophorum et columen saeua illa diluuia et conflagrationes mundi purgationem terrarum suis esse in commentariis prodidit, nec uir prudens extimuit humani generis subuersionem cladem ruinas interitus funera rerum innouationem uocare, et [in] iuuentutem his quandam redintegratis uiribus comparari (16) AVG. ciu. 20,30 p. 757,165–758,174: In illo itaque iudicio uel circa illud iudicium has res didicimus esse uenturas, Helian Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum iudicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem eiusdemque renouationem. Quae omnia quidem uentura esse credendum est; sed quibus modis et quo ordine ueniant, magis tunc docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum intellegentia ualet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata sunt ordine esse uentura (17) AVG. c. Iulian. op. imperf. 6,6,1-2: 1. Quid Manicheus dicat de commixtione bonae malaeque substantiae nescire te crederem, nisi ea certe quae aduersus eundem errorem scripsimus, legisse te scirem; nam ex libro, in quo duarum animarum in homine constitutarum, quarum esset una bona, altera mala, eorum opinionem redargui, quaedam contra me ipsum esse existimans testimonia protulisti. Manicheus ergo duas animas siue spiritus siue mentes, unam propriam carnis eandemque non accidenti uitio sed coaeternam Deo natura malam, alteram uero natura bonam tamquam Dei boni particulam sed illius malae permixtione maculatam, in homine uno esse contendit. Et hinc uult fieri, ut caro concupiscat aduersus spiritum, utique bonum, per animam suam malam, ut eum teneat implicatum, spiritus autem aduersus carnem, ut ab illa commixtione liberetur. 2. Quod si nec ultima mundi conflagratione potuerit, tunc eum dicit affigi tenebrarum globo atque in aeternum tali supplicio detineri (cf. anche haer. 46 l. 189). Va poi sottolineato l’accostamento tra l’immagine della conflagrazione e quella del diluvio. Tale associazione caratterizza già le prime occorrenze senecane (nat. 3,28,7; 3,29,1) e torna in Arnobio (5) ARNOB. nat. 1,8: Quid si, quod proximum uero est, quicquid nobis uidetur aduersum, mundo ipsi non est malum omniaque quae fiunt nostris commoditatibus statuentes, opinionibus inprobis criminamur euenta naturae? Plato ille sublimis apex philosophorum et columen saeua illa diluuia et conflagrationes mundi purgationem terrarum suis esse in commentariis prodidit, nec uir prudens extimuit humani generis subuersionem cladem ruinas interitus funera rerum innouationem uocare, et [in] iuuentutem his quandam redintegratis uiribus comparari e soprattutto in Agostino (13) AVG. ciu. 20,16 p. 726,9–727,21: Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro uitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuius modi et in qua mundi uel rerum parte futurus sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui spiritus diuinus ostendit), tunc figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione diluuium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus inmortalibus mirabili mutatione conueniant; ut scilicet mundus in melius innouatus apte adcommodetur hominibus etiam carne in melius innouatis (15) AVG. ciu. 20,24 p. 745,65-71: Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne uel apostoli Petri adprobent sensum, uel tantum concedant conflagrationi nouissimae, quantum dicimus ualuisse diluuium, qui nullis aquis, nullis flammis totum genus humanum perire posse contendunt: restat ut dicant, quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudauerint, quia istum psalmum non legerant , a testimonianza che il più idoneo termine di paragone per la forza distruttiva e rinnovatrice che, in un futuro più o meno vicino, avrebbe contraddistinto la conflagratio venisse individuato nel diluvio ‘universale’, la cui descrizione è comune a molte tradizioni antiche, da quella biblica, di cui è protagonista Noè (Gn 7-9), a quella greco-latina, rappresentata dalle figure di Deucalione e Pirra (Ou. met. 1,253-437; sulla diffusione del mito del diluvio nella tradizione mesopotamica, indo-iranica, biblica e greco-latina cf. i contributi raccolti in Dundes 1988; Jiménez Zamudio 2002; Abusch, West 2020).
- Abusch, West 2020: T. Abusch, E.B. West, Sowing the Seeds of Uncertainty: the Transmutation of the Mesopotamian Flood Myth in India, Iran, and the Classical World, «The Journal of Indo-European Studies» 48:3-4 (2020), 325-51
- Ahern 2018: E. Ahern, The Sin of Sodom in Late Antiquity, «Journal of the History of Sexuality» 27:2 (2018), 209-33
- Armisen-Marchetti 2006: M. Armisen-Marchetti, Les stoïciens ont-ils cru au déluge universel?, «Pallas» 72 (2006), 323-38
- Armisen-Marchetti 2018: Arnobe, Contre les gentils (Contre les Païens), Tome II: Livre II. Texte établi, traduit et commenté par M. Armisen-Marchetti, Paris 2018
- Bärsch 2019: D. Bärsch, Know Your Sources Before You Argue. Minucius Felix and Augustine of Hippo on the Conflagration, in J. Althoff, D. Berrens, T. Pommerening (ed.), Finding, Inheriting or Borrowing? The Construction and Transfer of Knowledge in Antiquity and the Middle Ages, Bielefeld 2019, 289-311
- Berno 2012: F.R. Berno, Non solo acqua: elementi per un diluvio universale nel terzo libro delle Naturales quaestiones, in M. Beretta, F. Citti, L. Pasetti (ed.), Seneca e le scienze naturali, Firenze 2012, 49-68
- Boudart 1995: A. Boudart, Lot, in Dizionario Enciclopedico della Bibbia, Roma 1995, 780 (trad. di Dictionnaire Encyclopédique de la Bible, Turnhout 1987)
- Braun 1994: Tertullien, Contre Marcion. Tome III (Livre III). Introduction, texte critique, traduction, notes et index des Livres I-III par R. Braun, Paris 1994
- Cambiano 2020: G. Cambiano, Astronomy and Divination in Stoic Philosophy, in A.C. Bowen, F. Rochberg (ed.), Hellenistic Astronomy. The Science in Its Contexts, Leiden; Boston 2020, 607-18
- Courcelle 1963: P. Courcelle, Anti-Christian Arguments and Christian Platonism, from Arnobius to St. Ambrose, in A.D. Momigliano (ed.), The Conflict Between Paganism and Christianity in the Fourth Century, Oxford 1963, 151-92
- Cucchiarelli 2019: Orazio, Epistole I. Introduzione, traduzione e commento a cura di A. Cucchiarelli, Pisa 2019
- Dattrino 2009: L. Dattrino, Tertulliano e il Millenarismo, «Rivista di Archeologia cristiana» 85 (2009), 293-312
- Decret 1974: F. Decret, Le globus horribilis dans l’eschatologie manichéenne d’après les traités de saint Augustin, in P. Lévy, É. Wolff (ed.), Mélanges d’histoire des religions offerts à Henri-Charles Puech, Paris 1974, 487-92
- Della Calce 2023: E. Della Calce, Fonti, repertori o anti-modelli? Sallustio e Livio in Seneca filosofo, «PAN» 12 (2023), 51-69 (https://doi.org/10.17417/1205)
- Du Buit 1995: M. Du Buit, Sodoma, in Dizionario Enciclopedico della Bibbia, Roma 1995, 1230 (trad. di Dictionnaire Encyclopédique de la Bible, Turnhout 1987)
- Dundes 1988: A. Dundes (ed.), The Flood Myth, Berkeley 1988
- Elliott 1992: J.H. Elliott, Peter, Second Epistle of, in The Anchor Bible Dictionary, V, New York 1992, 282-7
- Ernout, Meillet: A. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire étymologicque de la langue latine. Histoire des mots, Paris 2001 (1932)
- Fredriksen 2007: P. Fredriksen, Apocalittica, in Agostino. Dizionario enciclopedico, edizione italiana a cura di L. Alici e A. Pieretti, Roma 2007, 213-20 (trad. di Augustin through the Ages – an Encyclopedia, Cambridge 1999)
- Frey, den Dulk, van der Watt 2019: J. Frey, M. den Dulk, J.G. van der Watt (ed.), 2 Peter and the Apocalypse of Peter, Leiden; Boston 2019
- Fruyt 2002: M. Fruyt, Les noms de procès en latin archaïque: les substantifs en -tiō, -tus, -tūra, in P. Defosse (ed.), Hommages à C. Deroux. II: Prose et linguistique, Médecine, Bruxelles 2002, 173-87
- Fruyt 2021: M. Fruyt, Le suffixe latin -tio (-tionis): principales característiques, in L. Unceta Gómez, C. González Vázquez, R. López Gregoris, A.M. Martín Rodríguez (ed.), «Amice benigneque honorem nostrum habes». Estudios lingüísticos en homenaje al profesor B. García-Hernández, Madrid 2021, 127-45
- Galzerano 2019: M. Galzerano, La fine del mondo nel De rerum natura di Lucrezio, Berlin; Boston 2019
- Garani 2021: M. Garani, Seneca’s Medical Imagery in the Eschatological Flood (Naturales quaestiones 3.27-30), «Lucius Annaeus Seneca» 1 (2021), 151-81
- Garzón Fontalvo 2020: E. Garzón Fontalvo, Latin Verbal Nouns in -tio: Interpretations and Selection Restrictions, «Lingue antiche e moderne» 9 (2020), 87-105 (https://doi.org/10.4424/lam92020-4)
- Grilli 1982: A. Grilli, Ausonio, il mondo dell’impero e della corte, «Antichità Altoadriatiche» 22 (1982), 139-50
- Harrill 2010: J.A. Harrill, Stoic Physics, the Universal Conflagration, and the Eschatological Destruction of the ‘Ignorant and Unstable’ in 2 Peter, in T. Rasimus, T. Engberg-Pedersen, I. Dunderberg (ed.), Stoicism in Early Christianity, Grand Rapids 2010, 115-40
- Jiménez Zamudio 2002: R. Jiménez Zamudio, El tema del diluvio en Ovidio y sus precedentes en las literaturas orientales, «Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos» 22:2 (2002), 399-428
- Kendeffy 2000: G. Kendeffy, The Christian Who Could Not Bring Himself or Decide Whether to Love This World or Hate It, «Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae» 40:1-4 (2000), 217-25 (https://doi.org/10.1556/AAnt.40.2000.1-4.21)
- Kendeffy 2006: G. Kendeffy, Metaphorical Approach in Lactantius’ Theology and Cosmology, in F. Young, M. Edwards, P. Parvis (ed.), Studia Patristica. Paper presented at the Fourteenth International Conference on Patristic Studies held in Oxford, 2003, Leuven; Paris; Dudley 2006, 391-7
- Krauter 2001: S. Krauter, Sodom, in Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, XI, Stuttgart; Weimar 2001, 667
- Lapidge 1979: M. Lapidge, Lucan’s Imagery of Cosmic Dissolution, «Hermes» 107 (1979), 344-70
- Le Bonniec 1982: Arnobe, Contre les gentils. Livre I. Texte établi, traduit et commenté par H. Le Bonniec, Paris 1982
- Long 2006: A.A. Long, From Epicurus to Epictetus. Studies in Hellenistic and Roman Philosophy, Oxford 2006
- López Montero 2009: R. López Montero, La expresión «demutati in angelicam substantiam» y sus implicaciones escatológicas en Tertuliano, «Salmanticensis» 56 (2009), 495-516
- Master 2015: J. Master, The Shade of Sallust: History-Writing in the Natural Questions of Seneca, «Classical Philology» 110:4 (2015), 333-52 (https://doi.org/10.1086/682974)
- Mathisen 2007: R.W. Mathisen, Giudizio universale, in Agostino. Dizionario enciclopedico, edizione italiana a cura di L. Alici e A. Pieretti, Roma 2007, 770-2 (trad. di Augustin through the Ages – an Encyclopedia, Cambridge 1999)
- Mazzoli 2005: G. Mazzoli, La retorica del destino: la ‘demonstratio diluuii’ in Seneca, nat. quaest. III 27-30, «Pallas» 69 (2005), 167-78
- Moreira 2021: I. Moreira, Book 20: The Last Day: Judgment, Purification, and Transformation, in F.D.V. Meconi (ed.), The Cambridge Companion to Augustine’s City of God, Cambridge 2021, 251-75
- Moreschini 2013: C. Moreschini, Storia del pensiero cristiano tardoantico, Milano 2013
- Nardi 1995: Il millenarismo. Testi dei secoli I-II, a cura di C. Nardi, Fiesole (FI) 1995
- O’Leary 2021: J.S. O’Leary, Socrates and Plato in the Fathers, in M. Edwards (ed.), The Routledge Handbook of Early Christian Philosophy, London; New York 2021, 191-205
- Pellegrino 2019: Minucio Felice, Ottavio. Edizione critica con introduzione, traduzione, note e indici a cura di M. Pellegrino; riveduta e aggiornata da M. Rizzi e P. Siniscalco, Torino 2019
- Pieri 2012: B. Pieri, «In extremis». Virgilio, Agostino e la fine dei tempi, «Griseldaonline» 12 (2012) (https://doi.org/10.6092/issn.1721-4777/9306)
- Podolak 2010: Tertulliano, L’anima. Introduzione, traduzione e note a cura di P. Podolak, in Tertulliano, Opere dottrinali. L’anima; La resurrezione della carne; Contro Prassea. A cura di C. Moreschini, P. Podolak, Roma 2010
- Pohlenz 1978: M. Pohlenz, La Stoa. I-II, Firenze 1978 (1967; trad. di Die Stoa. Geschichte einer geistigen Bewegung, Göttingen 1959)
- Radice 2007a: Lexicon. IV: Stoics; vol. I: Latin, edited by R. Radice, Milano 2007
- Radice 2007b: Lexicon. IV: Stoics; vol. II: Greek, edited by R. Radice, Milano 2007
- Russell 2007: J.B. Russell, Inferno, dannazione, in Agostino. Dizionario enciclopedico, edizione italiana a cura di L. Alici e A. Pieretti, Roma 2007, 829-31 (trad. di Augustin through the Ages – an Encyclopedia, Cambridge 1999)
- Scanlon 2007: M. Scanlon, Escatologia, in A. Fitzgerald (ed.), Agostino. Dizionario enciclopedico, edizione italiana a cura di L. Alici e A. Pieretti, Roma 2007, 661-4 (trad. di Augustin through the Ages – an Encyclopedia, Cambridge 1999)
- Simonetti 1983: M. Simonetti, Millenarismo, in Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, II, Casale Monferrato (AL) 1983, 2248-50
- Sottocorno 2023: E. Sottocorno, Lectura y predicación de los Salmos por Agustín: Lot y su familia, «Circe» 27:1 (2023), 87-99
- Spevak 2022: O. Spevak, Nominalization in Latin, Oxford 2022
- Thiede 1986: C.P. Thiede, A Pagan Reader of 2 Peter: Cosmic Conflagration in 2 Peter 3 and the Octauius of Minucius Felix, «Journal for the Study of the New Testament» 26 (1986), 79-96
- Tibiletti 1989: C. Tibiletti, Inizi del millenarismo di Tertulliano, in M.G. Bianco, P. Janni, A. Nestori (ed.), C. Tibiletti. Raccolta di studi, Roma 1989, 191-209 (già in «Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia della Università di Macerata» 1 (1968), 193-213)
- van der Horst 1994: P.W. van der Horst, «The Elements Will Be Dissolved With Fire». The Idea of Cosmic Conflagration in Hellenism, Ancient Judaism, and Early Christianity, in id. (ed.), Hellenism, Judaism, Christianity: Essays on Their Interaction, Kampen 1994, 227-51
- Van Oort 2012: J. Van Oort, The End is Now: Augustine on History and Eschatology, «HTS Teologiese Studies / Theological Studies» 68:1 (http://dx.doi.org/10.4102/hts.v68i1.1188)
- Waszink 2010: Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Anima. By J.H. Waszink, Leiden; Boston 2010
- Williams 2021: G. Williams, Eschatology in Seneca: The Senses of an Ending, in H. Marlow, K. Pollmann, H. van Noorden (ed.), Eschatology in Antiquity. Forms and Function, London; New York 2021, 320-32
| DC Field | Value |
|---|---|
|
dc.identifier |
ECF_article_26451 |
|
dc.title |
conflagratio |
|
dc.contributor.author |
Arrighini Andrea |
|
dc.publisher |
Edizioni Ca’ Foscari - Venice University Press, Fondazione Università Ca’ Foscari |
|
dc.type |
Articolo |
|
dc.language.iso |
it |
|
dc.identifier.uri |
http://edizionicafoscari.it/it/edizioni4/riviste/lalalexit/2025/1/conflagratio/ |
|
dc.description.abstract |
Il sostantivo conflagratio, le cui prime attestazioni si leggono nel libro III delle Naturales quaestiones di Seneca, è talvolta usato come sinonimo di incendium; è tuttavia impiegato più frequentemente per richiamare la conflagrazione universale, processo che, secondo il pensiero stoico, pone fine a un ciclo cosmico per avviare la palingenesi. Di tale immagine si servono gli autori cristiani in relazione agli eventi che si verificheranno con il Giudizio universale; essa è spesso associata alla memoria del diluuium biblico, che, origine al contempo di distruzione e rinnovamento, costituisce l’unico possibile termine di confronto per l’attesa conflagratio. |
|
dc.relation.ispartof |
LaLaLexiT |
|
dc.relation.ispartof |
Vol. 1 | Luglio 2025 |
|
dc.issued |
2025-07-30 |
|
dc.identifier.issn |
|
|
dc.identifier.eissn |
2375-1355 |
|
dc.rights |
Creative Commons Attribution 4.0 International Public License |
|
dc.rights.uri |
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ |
|
dc.identifier.doi |
10.30687/LLLXT/2375-1355/2025/01/009 |
|
dc.peer-review |
yes |
|
dc.subject |
Christian literature |
|
dc.subject |
Conflagration |
|
dc.subject |
Fire |
|
dc.subject |
Flood myth |
|
dc.subject |
Last Judgement |
|
dc.subject |
Stoicism |
|
dc.subject |
['lalalexit'] |
| Download data |