Project |
LaLaLexiT
Glossary | Digital glossary
Lemma | postliminium
postliminium
- Andrea Arrighini - Ca' Foscari Venezia - email
Abstract
Several juridical sources illustrate the notion of postliminium. This institution refers to the full reinstatement of rights for a Roman citizen returning home after being held as a military prisoner. The term postliminium is first attested in Cicero. However, Apuleius gives the term a decisive turning-point: after him, a metaphorical meaning becomes predominant in Late Antiquity. In this era, postliminium appears in various instances, almost exclusively in prose works, which usually share the theme of return in different aspects.
Published July 30, 2025 | Language: it
Copyright © 2025 Andrea Arrighini. This is an open-access work distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (CC BY). The use, distribution or reproduction is permitted, provided that the original author(s) and the copyright owner(s) are credited and that the original publication is cited, in accordance with accepted academic practice. The license allows for commercial use. No use, distribution or reproduction is permitted which does not comply with these terms.
Permalink http://doi.org/10.30687/LLLXT/2375-1355/2025/01/013
- GAIVS inst. 1,129: Quod si ab hostibus captus fuerit parens, quamuis seruus hostium fiat, tamen pendet ius liberorum propter ius postliminii, quo hi, qui ab hostibus capti sunt, si reuersi fuerint, omnia pristina iura recipiunt
- POMPON. dig. 49,15,5,1-2: Postliminii ius competit aut in bello aut in pace. 1. In bello, cum hi, qui nobis hostes sunt, aliquem ex nostris ceperunt et intra praesidia sua perduxerunt: nam si eodem bello is reuersus fuerit, postliminium habet, id est perinde omnia restituuntur ei iura, ac si captus ab hostibus non esset. Antequam in praesidia perducatur hostium, manet ciuis. Tunc autem reuersus intellegitur, si aut ad amicos nostros perueniat aut intra praesidia nostra esse coepit. 2. In pace quoque postliminium datum est: nam si cum gente aliqua neque amicitiam neque hospitium neque foedus amicitiae causa factum habemus, hi hostes quidem non sunt, quod autem ex nostro ad eos peruenit, illorum fit, et liber homo noster ab eis captus seruus fit et eorum: idemque est, si ab illis ad nos aliquid perueniat. Hoc quoque igitur casu postliminium datum est
- BOETH. in top. Cic. 4 pp. 336,26-337,5: Quid est postliminium? In qua quaestione non illud uidetur inquiri, quae res postliminio reuertantur. Hoc enim in diuisionem caderet, id est, earum omnium rerum enumerationem, quae postliminio redeunt, postularet; uelut, si ita dicamus: Postliminio redeunt homo, nauis, mulus clitellarius, equus, equa, quae frenos recipere solet, id est, domita. Nunc enim enumeratae sunt res, quae postliminio reuertantur. At quum, quod sit ipsum postliminii ius, quaeritur, potest ex ipsius nominis interpretatione cognosci. Postliminio enim redit, quisquis captus ab hostibus ad patriam remeauerit. Namque dum captiuitatem hostium patitur, ius ciuis amittit; omnia uero iura recipit, si postliminio reuertatur. Ergo ex notatione nominis ita ius postliminii clarescere potest, ut, quia post semper id significat, quod retro relinquitur, postliminii uocabulo quaedam reuersio significetur, ut Seruius probat, qui ex aduerbio post uim nominis interpretatur, reliquam uocabuli partem protractionem solam esse confirmans. Nam in eo, quod est postliminium, ex eo, quod post est dictum, interpretationem nominis sumit, liminium uero superuacuo putat esse productum ... Id uero nomen, quod est postliminium, Scaeuola P. F. ex aduerbio post et limine putat esse compositum. Nam quia ad idem limen, quod reliquit, post reuertitur is, qui postliminio redit, idcirco ex utrisque significationibus arbitratur nomen esse coniunctum. Quaecumque enim a nobis abalienata ad hostem perueniunt, quum a nostro limine exierint, si post ad idem limen reuertantur, postliminio redeunt. Quo modo etiam Mancini causa defendi potest, quem quum populus Romanus ob foedus male ictum dedidisset, hostes eum suscipere noluerunt: qui quum reuersus esset, postliminio redisse uidebatur idcirco, quia, si cum hostes recepissent deditum a ciuibus, etiam si quoquo modo ab hostibus effugisset, non uideretur postliminio regressus, qui iudicio ciuium omni libertatis iure fuisset exutus ... Recte ergo Mancinus, qui non deditus in hostium, si ea uti uellent, peruenerat potestatem, quum in patriam remeauit, iure postliminio redisse defensus est
- INST. Iust. 1,12,5: Dictum est autem postliminium a limine et post, et eum, qui ab hostibus captus in fines nostros postea peruenit, postliminio reuersum recte dicimus. Nam limina sicut in domibus finem quendam faciunt, sic et imperii finem limen esse ueteres uoluerunt. Hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminus. Ab eo postliminium dictum, quia eodem limine reuertebatur, quo amissus erat. Sed et qui uictis hostibus recuperatur, postliminio rediisse existimatur
- ISID. etym. 5,27,28: Exilium dictum quasi extra solum. Nam exul dicitur qui extra solum est. Unde postliminium redeuntibus, hoc est de exilio reducendis, qui sunt eiecti in iniuria, id est extra limen patriae
- APVL. flor. 19,8: aegre tamen ac difficulter Asclepiades impetrauit breuem mortuo dilationem atque ita uispillonum manibus extortum uelut ab inferis postliminio domum rettulit confestimque spiritum recreauit, confestim animam in corporis latibulis delitiscentem quibusdam medicamentis prouocauit
- APVL. met. 1,25: Quo audito statim adrepta dextera postliminio me in forum cupidinis reducens: “et a quo”, inquit, “istorum nugamenta haec comparasti?”
- APVL. met. 2,28: “Zatchlas adest Aegyptius propheta primarius, qui me cum iam dudum grandi praemio pepigit reducere paulisper ab inferis spiritum corpusque istud postliminio mortis animare”
- APVL. met. 3,25: Nam rosis tantum demorsicatis exibis asinum statimque in meum Lucium postliminio redibis
- APVL. met. 4,25: Ad haec anus iratior dicere eam saeuiore iam uultu iubebat, quid, malum, fleret uel quid repente postliminio pressae quietis lamentationes licentiosas refricaret
- APVL. met. 5,7: Iam mutuis amplexibus et festinantibus sauiis sese perfruuntur et illae sedatae lacrimae postliminio redeunt prolectante gaudio
- APVL. met. 9,21: “Hac opportuna fallacia uigorati iuuenis inductus, immo sublatus et ad credulitatem delapsus Barbarus, postliminio domum regressus, uocato Myrmece, soleas illas offerens et ignouit ex animo et, uti domino redderet, cui surripuerat, suasit”
- APVL. met. 10,12: Ecce pater, suis ipse manibus coperculo capuli remoto, commodum discusso mortifero sopore surgentem postliminio mortis deprehendit filium eumque complexus artissime, uerbis impar praesenti gaudio, producit ad populum
- TERT. anim. 35,6: Sed enim metempsychosis illorum reuocatio est animae iam pridem morte functae et in aliud corpus iteratae, Helias autem non ex decessione uitae, sed ex translatione uenturus est, nec corpori restituendus, de quo non est exemptus, sed mundo reddendus, de quo est translatus, non ex postliminio uitae, sed ex supplemento prophetiae, idem et ipse, et sui nominis et sui hominis
- TERT. pud. 15,2: Quale est enim, ut cum maxime incesto fornicatori postliminium largitus ecclesiasticae pacis statim ingesserit de auersatione immunditiarum, de amputatione macularum, de exhortatione sanctimoniarum, quasi nihil contrarium paulo ante decreuerit?
- PANEG. 8 (5),21,1: Itaque sicuti pridem tuo, Diocletiane Auguste, iussu[ppleuit] deserta Thraciae translatis incolis Asia compleuit, sicut postea tuo, Maximiane Auguste, nutu Aruiorum et Treuirorum arua iacentia Laetus postliminio restitutus et receptus in leges Francus excoluit, ita nunc per uictorias tuas, Constanti[ne] Caesar inuicte, quidquid infrequens Ambiano et Bellouaco et Tricassino solo Lingonicoque restabat, barbaro cultore reuirescit
- PANEG. 3 (11),23,4: Tu, tu, inquam, maxime imperator, exulantes relegatasque uirtutes ad rem publicam quodam postliminio reduxisti, tu exstincta iam litterarum studia flammasti, tu philosophiam paulo ante suspectam ac non solum spoliatam honoribus, sed accusatam ac ream non modo iudicio liberasti, sed amictam purpura, auro gemmisque redimitam in regali solio conlocasti
- PANEG. 2 (12),2,4: Nunc par dicendi tacendique libertas et quam promptum laudare principem, tam tutum siluisse de principe. Libet igitur redditam postliminio securitatem loquendo experiri, libet, inquam, quia neminem magis laudari imperatorem decet quam quem minus necesse est
- AMM. 19,9,6: Praeter spem itaque omnium digresso aduena repentino, qui postliminio reuersus statim sine ullius euanuit conscientia, perculsus suspicione dux Cassianus praesidentesque ibi proceres alii minitantes ultima Craugasium incessebant non sine eius uoluntate uel uenisse uel abisse hominem clamitantes
- LACT. inst. 7,22,13: Num igitur oportet ad haec eadem resurgere aut reuerti homines ad uitam, in qua tuti esse non possunt? Cum ergo iusti tam uiles habeantur, tam facile tollantur, quid putemus futurum fuisse, si quis ab inferis rediens uitam postliminio recepisset?
- HIER. Didym. spir. PL 23, 103A: Illico ego, uelut postliminio, Ierosolymam sum reuersus: et post Romuli casam, et ludorum Lupercalia, diuersorium Mariae, et Saluatoris speluncam aspexi
- HIER. Malchi 4: Ego interim longo postliminio hereditarius possessor et sero mei consilii paenitens, cum altera muliercula in unius heri seruitutem sortitus uenio
- HIER. in Ion. CC SL 76 p. 377 praef. 1-10: Triennium circiter fluxit, postquam quinque prophetas interpretatus sum: Michaeam, Nahum, Abacuc, Sophoniam, Aggaeum; et alio opere detentus, non potui implere quod coeperam ... Igitur tanto post tempore, quasi quodam postliminio a Iona interpretandi sumens principium, obsecro ut qui typus est Saluatoris, et tribus diebus ac noctibus in uentre ceti moratus, praefigurauit Domini resurrectionem, nobis quoque feruorem pristinum tribuat, ut sancti ad nos spiritus mereamur aduentum
- HIER. Vulg. Ios. praef. 285,28-34: Ceterum, post sanctae Paulae dormitionem, cuius uita uirtutis exemplum est, et hos libros, quos Eustochiae uirgini Christi negare non potui, decreuimus ‘dum spiritus hos regit artus’ prophetarum explanationi incumbere, et omissum iam diu opus quodam postliminio repetere, praesertim cum et admirabilis sanctusque uir Pammachius hoc idem litteris flagitet, et nos ad patriam festinantes mortiferos sirenarum cantus surda debeamus aure transire
- HIER. epist. 128,5: Quae ut tumultuario sermone dictarem et post neces amicorum luctumque perpetuum infanti senex longo postliminio scriberem, tua me, gaudenti frater, impulit caritas; maluique parum quam nihil omnino poscenti dare, quia in altero uoluntas oppressa luctu, in altero amicitiae dissimulatio est
- AVG. c. Iulian. op. imperf. 4,43: Tuum igitur dogma consequitur, ut longo postliminio Cynicorum nobis repraesentes decorem et ea quae naturalia sunt, quia a deo facta sunt, in oculis ciuitatis exerceas
- PRVD. ham. 852-855: Tunc postliminio redeuntem suscipit alto / cana Fides gremio tenerisque oblectat alumnam / deliciis multos post diuorsoria carnis / ore renarrantem querulo quos passa labores MQDQ
- RVT. NAM. red. 1,213-216: cuius Aremoricas pater Exuperantius oras / nunc postliminium pacis amare docet, / leges restituit libertatemque reducit / et seruos famulis non sinit esse suis MQDQ
- MACR. Sat. 3,16,7: Apud antiquos autem in pretio fuisse ego testimoniis palam facio, uel eo magis quod gratiam eius uideo ad epulas quasi postliminio redisse; quippe qui, dignatione uestra cum intersum conuiuio sacro, animaduertam hunc piscem a coronatis ministris cum tibicine introferri
- ENNOD. dict. 20 p. 482,9-11: Nesciendo, infaustissime, gradibus ad fastigia execrandi erroris accedere, pene postliminio bellum inter caelicolas excitasti
- CASSIOD. uar. 2,2,2: Huius experimenta clementiae te retines approbasse, cum soli genitalis fortuna derelicta uelut quodam postliminio in antiquam patriam commeasses
La prima attestazione del termine si legge nell’orazione Pro Balbo di Cicerone (28, 29 e 30), dove esso, nel quadro di una più ampia riflessione sul cambiamento di cittadinanza (ciuitatis mutatio), evoca già il ‘diritto di ritorno’ (cf. Helfberend 2022, 103). L’Arpinate riprende il concetto di postliminium nel De oratore (1,181), richiamando la vicenda esemplare di Gaio Ostilio Mancino, console nel 137 a.C. (cf. Crifò 1986; Fantham 2004, 118; Li Causi 2015, 431). A seguito della sconfitta dei Romani contro i Numantini, il collegio dei Feziali decretò di consegnarlo ai nemici, che tuttavia rifiutarono la deditio e lo rimandarono indietro: come è precisato in Topica 37, dunque, non si concretizzò l’accettazione da parte degli hostes (acceptio). Al suo ritorno a Roma, a Gaio Ostilio Mancino venne interdetto l’ingresso in Senato; si celebrò così un processo che mirava a stabilire se questi, a causa del suo allontanamento dall’Urbe, avesse perso i diritti civili e politici precedentemente detenuti. Il procedimento si concluse con la restituzione della cittadinanza. Di più specifico interesse linguistico è Topica 36, che discute l’etimologia di postliminium: se Servio Sulpicio Rufo riteneva che al prefisso post si sommasse liminium, una semplice estensione della parola (productio uerbi), Quinto Scevola riconosceva – correttamente – un composto di post e limen, che Cicerone illustra in questo modo: ut, quae a nobis alienata, cum ad hostem peruenerint, ex suo tamquam limine exierint, hinc ea cum redierint post ad idem limen, postliminio redisse uideantur (cf. il commento di Severino Boezio (3) BOETH. in top. Cic. 4 pp. 336,26-337,5: Quid est postliminium? In qua quaestione non illud uidetur inquiri, quae res postliminio reuertantur. Hoc enim in diuisionem caderet, id est, earum omnium rerum enumerationem, quae postliminio redeunt, postularet; uelut, si ita dicamus: Postliminio redeunt homo, nauis, mulus clitellarius, equus, equa, quae frenos recipere solet, id est, domita. Nunc enim enumeratae sunt res, quae postliminio reuertantur. At quum, quod sit ipsum postliminii ius, quaeritur, potest ex ipsius nominis interpretatione cognosci. Postliminio enim redit, quisquis captus ab hostibus ad patriam remeauerit. Namque dum captiuitatem hostium patitur, ius ciuis amittit; omnia uero iura recipit, si postliminio reuertatur. Ergo ex notatione nominis ita ius postliminii clarescere potest, ut, quia post semper id significat, quod retro relinquitur, postliminii uocabulo quaedam reuersio significetur, ut Seruius probat, qui ex aduerbio post uim nominis interpretatur, reliquam uocabuli partem protractionem solam esse confirmans. Nam in eo, quod est postliminium, ex eo, quod post est dictum, interpretationem nominis sumit, liminium uero superuacuo putat esse productum... Id uero nomen, quod est postliminium, Scaeuola P. F. ex aduerbio post et limine putat esse compositum. Nam quia ad idem limen, quod reliquit, post reuertitur is, qui postliminio redit, idcirco ex utrisque significationibus arbitratur nomen esse coniunctum. Quaecumque enim a nobis abalienata ad hostem perueniunt, quum a nostro limine exierint, si post ad idem limen reuertantur, postliminio redeunt. Quo modo etiam Mancini causa defendi potest, quem quum populus Romanus ob foedus male ictum dedidisset, hostes eum suscipere noluerunt: qui quum reuersus esset, postliminio redisse uidebatur idcirco, quia, si cum hostes recepissent deditum a ciuibus, etiam si quoquo modo ab hostibus effugisset, non uideretur postliminio regressus, qui iudicio ciuium omni libertatis iure fuisset exutus... Recte ergo Mancinus, qui non deditus in hostium, si ea uti uellent, peruenerat potestatem, quum in patriam remeauit, iure postliminio redisse defensus est ; cf. inoltre Ernout, Meillet, 359 e, sul passo in esame, Reinhardt 2003, 275-9). Un’analoga spiegazione a partire da post e limen si ripresenterà, diversi secoli dopo, nelle Istituzioni giustinianee (4) INST. Iust. 1,12,5: Dictum est autem postliminium a limine et post, et eum, qui ab hostibus captus in fines nostros postea peruenit, postliminio reuersum recte dicimus. Nam limina sicut in domibus finem quendam faciunt, sic et imperii finem limen esse ueteres uoluerunt. Hinc et limes dictus est quasi finis quidam et terminus. Ab eo postliminium dictum, quia eodem limine reuertebatur, quo amissus erat. Sed et qui uictis hostibus recuperatur, postliminio rediisse existimatur e nell’epitome di Paolo Diacono (fine VIII secolo, Paul. Fest. p. 245: Postliminium receptus dicitur is, qui extra limina, hoc est terminos prouinciae, captus fuerat, rursus ad propria reuertitur); la riflessione etimologica di Isidoro (5) ISID. etym. 5,27,28: Exilium dictum quasi extra solum. Nam exul dicitur qui extra solum est. Unde postliminium redeuntibus, hoc est de exilio reducendis, qui sunt eiecti in iniuria, id est extra limen patriae accosta invece tale nozione al motivo dell’esilio.
Il lemma torna in un capitolo delle Noctes Atticae di Gellio (6,18,7-8), che ricorda lo scambio di prigionieri proposto da Annibale dopo la disfatta di Canne (sull’episodio, che evidenzia la sacralità e l’inviolabilità dei giuramenti, cf. Zuccotti 2016, 41-2). Ma è con Apuleio che la storia della parola va incontro a un’interessante evoluzione, che prelude, almeno in parte, ai suoi sviluppi nella letteratura di epoca basso-imperiale: perciò, nonostante il Madaurense non possa considerarsi un autore tardoantico, si è scelto comunque di rappresentarlo tra i fontes. Le otto occorrenze apuleiane (6) APVL. flor. 19,8: aegre tamen ac difficulter Asclepiades impetrauit breuem mortuo dilationem atque ita uispillonum manibus extortum uelut ab inferis postliminio domum rettulit confestimque spiritum recreauit, confestim animam in corporis latibulis delitiscentem quibusdam medicamentis prouocauit (7) APVL. met. 1,25: Quo audito statim adrepta dextera postliminio me in forum cupidinis reducens: “et a quo”, inquit, “istorum nugamenta haec comparasti?” (8) APVL. met. 2,28: “Zatchlas adest Aegyptius propheta primarius, qui me cum iam dudum grandi praemio pepigit reducere paulisper ab inferis spiritum corpusque istud postliminio mortis animare” (9) APVL. met. 3,25: Nam rosis tantum demorsicatis exibis asinum statimque in meum Lucium postliminio redibis (10) APVL. met. 4,25: Ad haec anus iratior dicere eam saeuiore iam uultu iubebat, quid, malum, fleret uel quid repente postliminio pressae quietis lamentationes licentiosas refricaret (11) APVL. met. 5,7: Iam mutuis amplexibus et festinantibus sauiis sese perfruuntur et illae sedatae lacrimae postliminio redeunt prolectante gaudio (12) APVL. met. 9,21: “Hac opportuna fallacia uigorati iuuenis inductus, immo sublatus et ad credulitatem delapsus Barbarus, postliminio domum regressus, uocato Myrmece, soleas illas offerens et ignouit ex animo et, uti domino redderet, cui surripuerat, suasit” (13) APVL. met. 10,12: Ecce pater, suis ipse manibus coperculo capuli remoto, commodum discusso mortifero sopore surgentem postliminio mortis deprehendit filium eumque complexus artissime, uerbis impar praesenti gaudio, producit ad populum sono accomunate dalla perdita dell’accezione tecnico-giuridica, dalla conseguente acquisizione di una valenza metaforica, dalla ricorsività in passi che, mediante il frequente impiego del prefisso re-, evocano la semantica del ritorno, e dal fatto di presentarsi esclusivamente in caso ablativo. Quest’ultimo dettaglio determina una sostanziale trasformazione anche sul piano morfologico: postliminio assume in tutti gli esempi una funzione avverbiale, che lo avvicina – talvolta pleonasticamente – a rursus, retro o denuo, se non persino quasi preposizionale quando è seguito dal genitivo (con il valore di ‘indietro da’) (8) APVL. met. 2,28: “Zatchlas adest Aegyptius propheta primarius, qui me cum iam dudum grandi praemio pepigit reducere paulisper ab inferis spiritum corpusque istud postliminio mortis animare” (10) APVL. met. 4,25: Ad haec anus iratior dicere eam saeuiore iam uultu iubebat, quid, malum, fleret uel quid repente postliminio pressae quietis lamentationes licentiosas refricaret (13) APVL. met. 10,12: Ecce pater, suis ipse manibus coperculo capuli remoto, commodum discusso mortifero sopore surgentem postliminio mortis deprehendit filium eumque complexus artissime, uerbis impar praesenti gaudio, producit ad populum : come ipotizza Zimmerman (2000, 189), «[i]t is possible that in these passages Apuleius plays with the etymology of the word and construes, as it were, a genitiv with limen». In due casi (6) APVL. flor. 19,8: aegre tamen ac difficulter Asclepiades impetrauit breuem mortuo dilationem atque ita uispillonum manibus extortum uelut ab inferis postliminio domum rettulit confestimque spiritum recreauit, confestim animam in corporis latibulis delitiscentem quibusdam medicamentis prouocauit (13) APVL. met. 10,12: Ecce pater, suis ipse manibus coperculo capuli remoto, commodum discusso mortifero sopore surgentem postliminio mortis deprehendit filium eumque complexus artissime, uerbis impar praesenti gaudio, producit ad populum postliminio descrive il ritorno alla vita dopo una morte apparente, mentre in met. 2,28 (8) APVL. met. 2,28: “Zatchlas adest Aegyptius propheta primarius, qui me cum iam dudum grandi praemio pepigit reducere paulisper ab inferis spiritum corpusque istud postliminio mortis animare” anticipa un episodio di necromanzia; richiamando l’originario significato di postliminium, Bowersock (1994, 109) nota che «Apuleius’s transference of this term to the restoration of the dead to life equates death with the servility of a captive and life with the restoration of full citizen rights» (sulla presenza di postliminio nei passi citati cf. Norden 1912, 84-5; van der Paardt 1971, 184; Hijmans et alii 1977, 189; Gianotti 1986, 27 nota 46; Hijmans et alii 1995, 191; Zimmerman 2000, 189-90; Hunink 2001, 200; van Mal-Maeder 2001, 369; Zimmerman 2004, 158; Lee 2005, 181; Keulen 2007, 444 e 279-80; Costantini 2021, 259-60; sul tema del risveglio da morte apparente cf. May 2018).
Diversamente, in un capitolo del De anima dedicato alla confutazione della metempsicosi e della dottrina dell’eresiarca Carpocrate (14) TERT. anim. 35,6: Sed enim metempsychosis illorum reuocatio est animae iam pridem morte functae et in aliud corpus iteratae, Helias autem non ex decessione uitae, sed ex translatione uenturus est, nec corpori restituendus, de quo non est exemptus, sed mundo reddendus, de quo est translatus, non ex postliminio uitae, sed ex supplemento prophetiae, idem et ipse, et sui nominis et sui hominis , Tertulliano propone una serie di citazioni bibliche riguardanti la figura del profeta Elia, che, secondo le Scritture (2 Re 2,1-11), ascese in Cielo su un carro di fuoco (in merito al profeta Elia nella tradizione biblico-cristiana cf. Kannengiesser 1983; Auneau, Longton 1995; per il rifiuto della metempsicosi cf. Moreschini 2004, 231; sulla dottrina di Carpocrate cf. Jurasz 2017, 134-53; per la cronologia della produzione tertullianea cf. Siniscalco 2023, 41-67). L’apologeta puntualizza che la nuova venuta di Elia non costituirà un ritorno alla vita (non ex postliminio uitae), poiché il suo allontanamento dalla Terra non avvenne a seguito della morte (non ex decessione uitae), ma della sua assunzione celeste (ex translatione). La sequenza (non) ex postliminio uitae realizza dunque un significativo rovesciamento dell’espressione apuleiana postliminio mortis (8) APVL. met. 2,28: “Zatchlas adest Aegyptius propheta primarius, qui me cum iam dudum grandi praemio pepigit reducere paulisper ab inferis spiritum corpusque istud postliminio mortis animare” (13) APVL. met. 10,12: Ecce pater, suis ipse manibus coperculo capuli remoto, commodum discusso mortifero sopore surgentem postliminio mortis deprehendit filium eumque complexus artissime, uerbis impar praesenti gaudio, producit ad populum (cf. anche in postliminium uitae di Zeno 2,3,14; sul passo tertullianeo cf. Waszink 2010, 417). Il lessema compare anche nel De pudicitia (15) TERT. pud. 15,2: Quale est enim, ut cum maxime incesto fornicatori postliminium largitus ecclesiasticae pacis statim ingesserit de auersatione immunditiarum, de amputatione macularum, de exhortatione sanctimoniarum, quasi nihil contrarium paulo ante decreuerit? , in un capitolo che si segnala per una serie di citazioni da 2Cor, «addott[e] da Tertulliano per difendere l’inflessibilità e la coerenza dell’insegnamento paolino in materia di etica sessuale e per escludere ogni ipotesi di atteggiamento condiscendente e permissivo dell’apostolo nei confronti di fornicatori e incestuosi» (Uglione 1993, 426). La pericope postliminium ecclesiasticae pacis definisce quindi il reintegro nella comunità ecclesiale che Paolo concede a chi si sia macchiato di incesto. In questo passo postliminium riecheggia l’originaria accezione giuridica, ma con uno scarto sostanziale: se il ius postliminii comportava il reinserimento, con pieni diritti, nel corpus della cittadinanza, il postliminium ecclesiasticae pacis implica il rinnovato ingresso nella comunità dei fedeli.
Interessanti sono gli exempla dalla tradizione panegiristica. Nell’anonimo panegirico al tetrarca Costanzo Cloro (16) PANEG. 8 (5),21,1: Itaque sicuti pridem tuo, Diocletiane Auguste, iussu[ppleuit] deserta Thraciae translatis incolis Asia compleuit, sicut postea tuo, Maximiane Auguste, nutu Aruiorum et Treuirorum arua iacentia Laetus postliminio restitutus et receptus in leges Francus excoluit, ita nunc per uictorias tuas, Constanti[ne] Caesar inuicte, quidquid infrequens Ambiano et Bellouaco et Tricassino solo Lingonicoque restabat, barbaro cultore reuirescit , pronunciato a Treviri nel 297 o nel 298 (cf. Nixon, Rodgers 1994, 105), il lemma compare in un’apostrofe elogiativa a Massimiano, che viene celebrato come artefice della rinnovata gestione delle terre dei Nervi e dei Treviri, prima abbandonate (arua iacentia): per volontà dell’Augusto queste sono infatti state coltivate dai laeti e dai Franchi (per questo passo cf. Nixon, Rodgers 1994, 42-3 nota 76). L’ablativo postliminio, associato a un altro composto in re- (restitutus), si inserisce in un chiasmo che sottolinea la diversità dello statuto giuridico a cui soggiacciono le due categorie. La presenza di postliminium, qui nella sua accezione originaria, permette di comprendere l’effettivo significato del termine laeti: esso identifica comunità che – prima di essere assoggettate, in regime di captiuitas, da popolazioni germaniche extra-limitanee – avevano già lavorato i fondi in questione. Del tutto differente era invece la condizione dei Franchi, gruppo etnico esterno all’Impero e quindi, come suggerisce l’espressione receptus in leges, sottoposto alla lex deditionis, «un dispositivo normativo imposto dal vincitore al barbaro sconfitto» (Marotta 2015, 124). Il sostantivo laeti, attestato per la prima volta in questo panegirico, troverà altre attestazioni nel corso del IV e del V secolo, e amplierà il suo spettro semantico, «fino a comprendere anche e forse soprattutto immigrati barbari anziché profughi rimpatriati» (Barbero 2006, 186; sui laeti e sul dibattuto significato di questo appellativo in età tardoantica cf. Barbero 2006, 177-99; Marotta 2015; Chauvot 2022). È questa una delle rare occorrenze tardoantiche in cui postliminium si trova impiegato nel suo significato tecnico: tra i fontes non ancora trattati esso riappare solo in Ammiano Marcellino (19) AMM. 19,9,6: Praeter spem itaque omnium digresso aduena repentino, qui postliminio reuersus statim sine ullius euanuit conscientia, perculsus suspicione dux Cassianus praesidentesque ibi proceres alii minitantes ultima Craugasium incessebant non sine eius uoluntate uel uenisse uel abisse hominem clamitantes , con riferimento a uno schiavo che beneficia del ‘diritto di ritorno’ (cf. de Jonge 1982, 181-2).
Il lessema torna nel discorso di ringraziamento che Claudio Mamertino, nominato console nel 362, pronunciò per Giuliano (17) PANEG. 3 (11),23,4: Tu, tu, inquam, maxime imperator, exulantes relegatasque uirtutes ad rem publicam quodam postliminio reduxisti, tu exstincta iam litterarum studia flammasti, tu philosophiam paulo ante suspectam ac non solum spoliatam honoribus, sed accusatam ac ream non modo iudicio liberasti, sed amictam purpura, auro gemmisque redimitam in regali solio conlocasti (cf. Nixon, Rodgers 1994, 386-92; Madonna 2021, 171-3). L’imperatore è lodato – oltre che per il rinnovato interesse verso le lettere e per l’appassionata difesa della filosofia – per aver restituito allo Stato le virtù che prima di lui erano relegate in esilio (exulantes relegatesque uirtutes … reduxisti). Come si evince dall’impiego dell’indefinito quodam, il composto occorre in senso metaforico, non solo per rimarcare la riabilitazione delle uirtutes meritoriamente operata dal princeps, ma anche per suggerire la simbolica successione di allontanamento, ritorno e infine reintegro nel tessuto della società. Analoga è la presenza di postliminio nel panegirico di Pacato Drepanio per Teodosio, risalente al 389 (18) PANEG. 2 (12),2,4: Nunc par dicendi tacendique libertas et quam promptum laudare principem, tam tutum siluisse de principe. Libet igitur redditam postliminio securitatem loquendo experiri, libet, inquam, quia neminem magis laudari imperatorem decet quam quem minus necesse est (cf. Nixon, Rodgers 1994, 437-47; Rees 2023, 210): l’imperatore è elogiato per aver sancito il ripristino della securitas loquendi, garantendo la libertà di parlare, ma anche quella di tacere (par dicendi tacendique libertas).
Le osservazioni fatte sugli usi apuleiani possono essere estese anche all’unica occorrenza in Lattanzio (20) LACT. inst. 7,22,13: Num igitur oportet ad haec eadem resurgere aut reuerti homines ad uitam, in qua tuti esse non possunt? Cum ergo iusti tam uiles habeantur, tam facile tollantur, quid putemus futurum fuisse, si quis ab inferis rediens uitam postliminio recepisset? , che lamenta di vivere in un’epoca di ingiustizie che scredita i giusti, ritenendoli uiles. Non ci sono le condizioni perché avvenga la resurrezione (7,22,11: at enim resurrectio fieri non potest dominante adhuc iniustitia): a una sorte ugualmente negativa andrebbe incontro chi, tornando ab inferis, si riappropriasse della vita. Postliminio ricompare dunque in funzione avverbiale, pur mantenendo traccia della sua accezione tecnico-giuridica (cf. Freund 2009, 536-7): il ritorno alla vita conseguente alla resurrectio è infatti proposto come un rimpatrio.
Il lemma è impiegato anche da Girolamo. Nella praefatio alla traduzione del De spiritu sancto di Didimo Alessandrino (21) HIER. Didym. spir. PL 23, 103A: Illico ego, uelut postliminio, Ierosolymam sum reuersus: et post Romuli casam, et ludorum Lupercalia, diuersorium Mariae, et Saluatoris speluncam aspexi , la presenza del modalizzatore uelut segnala la collocazione di postliminio all’interno di una similitudine. L’autore spiega che il progetto di un’opera sullo Spirito Santo si materializzò quando era ancora colonus di Roma, purpurata meretrix; a essa si contrappone la Gerusalemme celeste, a cui Girolamo afferma di tornare come chi, liberato dopo la prigionia, fa rientro nella propria patria (uelut postliminio). Postliminium, dunque, prima ancora di definire un simbolico reditus, sottintende una captiuitas spirituale (sull’uso geronimiano di postliminium come metafora spirituale cf. Weingarten 1995). Le altre occorrenze trovano simile spiegazione. Nella Vita Malchi (22) HIER. Malchi 4: Ego interim longo postliminio hereditarius possessor et sero mei consilii paenitens, cum altera muliercula in unius heri seruitutem sortitus uenio , il sintagma longo postliminio – che torna nell’unica attestazione agostiniana (26) AVG. c. Iulian. op. imperf. 4,43: Tuum igitur dogma consequitur, ut longo postliminio Cynicorum nobis repraesentes decorem et ea quae naturalia sunt, quia a deo facta sunt, in oculis ciuitatis exerceas – esprime l’esteso periodo di assenza di Malco dalla propria terra, da cui si era allontanato per entrare in una comunità monastica. Ora che però ha abbandonato quest’ultima per tornare a Nisibe e prendere possesso dell’eredità che gli spetta (hereditarius possessor), Malco, assalito dai Saraceni, viene ridotto in schiavitù: la prigionia fisica finirà per convincerlo – a seguito di varie peripezie – a riabbracciare la vita monastica. Ancora metaforico è l’uso del lemma nelle prime battute del commentario al libro di Giona (23) HIER. in Ion. CC SL 76 p. 377 praef. 1-10: Triennium circiter fluxit, postquam quinque prophetas interpretatus sum: Michaeam, Nahum, Abacuc, Sophoniam, Aggaeum; et alio opere detentus, non potui implere quod coeperam... Igitur tanto post tempore, quasi quodam postliminio a Iona interpretandi sumens principium, obsecro ut qui typus est Saluatoris, et tribus diebus ac noctibus in uentre ceti moratus, praefigurauit Domini resurrectionem, nobis quoque feruorem pristinum tribuat, ut sancti ad nos spiritus mereamur aduentum . Girolamo afferma che sono ormai trascorsi tre anni da quando ha interrotto l’attività esegetica dedicata ai libri profetici dell’Antico Testamento: egli è stato a lungo trattenuto (detentus) da altre opere, ma ora che può tornare a dedicarsi al testo di Giona si sente come se riapprodasse in patria (quasi quodam postliminium). Risponde al medesimo schema la praefatio alla traduzione del libro di Giosué, a cui Girolamo può finalmente rivolgersi dopo aver estinto il suo debito con il Pentateuco (Vulg. Ios. praef. 285,1: uelut grandi fenore … liberati): l’idea del rimpatrio, intrinseca in postliminium, è qui peraltro esplicitata nella sequenza ad patriam festinantes (24) HIER. Vulg. Ios. praef. 285,28-34: Ceterum, post sanctae Paulae dormitionem, cuius uita uirtutis exemplum est, et hos libros, quos Eustochiae uirgini Christi negare non potui, decreuimus ‘dum spiritus hos regit artus’ prophetarum explanationi incumbere, et omissum iam diu opus quodam postliminio repetere, praesertim cum et admirabilis sanctusque uir Pammachius hoc idem litteris flagitet, et nos ad patriam festinantes mortiferos sirenarum cantus surda debeamus aure transire . Agli anni immediatamente successivi al sacco alariciano (412-413) risale la lettera a Pacatula (25) HIER. epist. 128,5: Quae ut tumultuario sermone dictarem et post neces amicorum luctumque perpetuum infanti senex longo postliminio scriberem, tua me, gaudenti frater, impulit caritas; maluique parum quam nihil omnino poscenti dare, quia in altero uoluntas oppressa luctu, in altero amicitiae dissimulatio est . Girolamo osserva da Betlemme la rovina del mondo romano (orbis terrarum ruit, 5) e constata con amarezza l’insaziabile auaritia dei contemporanei: il longum postliminium segna, questa volta, il ritorno alla scrittura epistolare, per soddisfare la richiesta di Gaudenzio di orientare cristianamente l’educazione della figlia Pacatula (per gli esempi di paideia cristiana nell’epistolario geronimiano cf. Piccolino 2021). Girolamo si serve di postliminium sempre in senso figurato e talvolta per riferirsi al rinnovamento dell’attività letteraria, non privo di implicazioni spirituali: i frequenti rimandi a una condizione di prigionia, anche metaforica, e al ritorno alla libertà dimostrano la sua piena consapevolezza dell’iniziale valore del lessema.
Le attestazioni poetiche di postliminium sono solamente due, entrambe di epoca tarda. La prima si riscontra nella sezione finale dell’Hamartigenia di Prudenzio, che si concentra sulla descrizione di inferno e paradiso (27) PRVD. ham. 852-855: Tunc postliminio redeuntem suscipit alto / cana Fides gremio tenerisque oblectat alumnam / deliciis multos post diuorsoria carnis / ore renarrantem querulo quos passa labores : nel passo in questione l’anima – rappresentata come una feruens scintilla che percorre la volta celeste (850) – approda proprio in paradiso, dove a riceverla è la Fides, che, accogliendola nel proprio altum gremium, la ascolta descrivere le fatiche patite quando era vincolata al corpo fisico (cf. Malamud 2011, 177-8). La presenza di postliminium è ancora una volta carica di significato: dopo essere stata exsul e reclusa nelle membra, definite dal plurale collettivo carcerei situs, l’anima è finalmente tornata nella sede che le pertiene («l’anima che non si è macchiata di colpe e si è mantenuta pura durante la sua dimora terrena torna in cielo mantenendo tutti i diritti che aveva prima della sua discesa nel corpo umano», Palla 1981, 296; per il motivo dell’esilio dell’anima, tipicamente neoplatonico, cf. Moreschini 1995). Nel libro I del De reditu suo, invece, Rutilio Namaziano omaggia due parenti: Palladio (1, 207-12) e suo padre Esuperanzio (213-16). Il primo è un giovane facundus, arrivato a Roma per avviarsi alla formazione forense; il secondo è invece impegnato – verosimilmente con un incarico militare di responsabilità – nell’opera di conciliazione dell’Aremorica, regione turbata, nel primo scorcio del V secolo, da sedizioni bagaudiche e tentativi secessionisti (su Esuperanzio cf. PLRE II, 447-8; per l’intero brano cf. Doblhofer 1977, 110-14; Fo 1992, 78-80; Wolff 2007, 66-7; tra i numerosi lavori sulle rivolte bagaudiche cf. Lassandro 1981-1982; Badot, De Decker 1992; Sánchez León 1996; Pottier 2011). Ora Esuperanzio insegna a questa terra ad amare il postliminium pacis, vale a dire la reintegrazione, nei suoi pieni diritti, della pace (28) RVT. NAM. red. 1,213-216: cuius Aremoricas pater Exuperantius oras / nunc postliminium pacis amare docet, / leges restituit libertatemque reducit / et seruos famulis non sinit esse suis : affiorano qui la consueta semantica del ritorno (215: restituit … reducit), il motivo del ripristino della libertas e, per contrasto, il tema di una cessata schiavitù (216: et seruos famulis non sinit esse suis). Dunque, se «i moti insurrezionali verificatisi in Aremorica sono presentati quali un esilio figurato dalla quiete, dalla libertà e dal dominio delle leggi», il ricorso al tecnicismo postliminium ribadisce «l’importanza del diritto, pilastro portante della cultura romana, studiato da Palladio e difeso da Esuperanzio» (Fascione 2020, 86). Gli ultimi due passi presi in esame condividono tratti interessanti: alla presenza di una forma di postliminium nella medesima sede metrica, rispettivamente di un esametro (Prudenzio) e di un pentametro (Rutilio), e a un quasi identico incipit di verso (tunc nell’Hamartigenia, nunc nel De reditu suo), si aggiunge l’affinità tra exsuperat (ham. 850) e il nome Exsuperantius, che fa sospettare un calembour con il verbo exsuperare (‘vincere’: cf. Doblhofer 1977, 113). Tali punti di contatto sono sufficienti per interrogarsi sulla possibile conoscenza, da parte di Rutilio, del testo prudenziano (cf. Schierl 2013 → renascor): entrambi i loci sembrano inoltre debitori, proprio per il tramite di postliminium e forse in virtù di una comune matrice retorica, del panegirico a Giuliano considerato supra (17) PANEG. 3 (11),23,4: Tu, tu, inquam, maxime imperator, exulantes relegatasque uirtutes ad rem publicam quodam postliminio reduxisti, tu exstincta iam litterarum studia flammasti, tu philosophiam paulo ante suspectam ac non solum spoliatam honoribus, sed accusatam ac ream non modo iudicio liberasti, sed amictam purpura, auro gemmisque redimitam in regali solio conlocasti (su questi aspetti cf. Fascione 2020, che passa in rassegna molti dei brani analizzati in questa scheda e ne valuta le possibili interferenze reciproche).
Curioso è ancora l’uso di postliminium in Macrobio (29) MACR. Sat. 3,16,7: Apud antiquos autem in pretio fuisse ego testimoniis palam facio, uel eo magis quod gratiam eius uideo ad epulas quasi postliminio redisse; quippe qui, dignatione uestra cum intersum conuiuio sacro, animaduertam hunc piscem a coronatis ministris cum tibicine introferri , che cita la testimonianza dell’antiquario Sereno Sammonico (per cui cf. Mastandrea 2012) a proposito della rinnovata fortuna dello storione (acipenser) tra i banchettanti della sua epoca (III-IV secolo): un ritorno in auge che viene ironicamente paragonato a un rimpatrio. Nel passo ennodiano (30) ENNOD. dict. 20 p. 482,9-11: Nesciendo, infaustissime, gradibus ad fastigia execrandi erroris accedere, pene postliminio bellum inter caelicolas excitasti , postliminio è nuovamente impiegato con il significato di denuo: l’assenza di termini che suggeriscano l’idea del reditus potrebbe essere spia di un uso avverbiale ormai pienamente invalso.
Conclude questa rassegna un estratto dalle uariae di Cassiodoro (31) CASSIOD. uar. 2,2,2: Huius experimenta clementiae te retines approbasse, cum soli genitalis fortuna derelicta uelut quodam postliminio in antiquam patriam commeasses , che ha come protagonista Felice, nato e cresciuto in Gallia; giunto in Italia, questi si è procurato il favore del sovrano Teodorico. La Gallia, sottoposta alla dominazione visigotica, è per lui un solum genitale: la sua patria – definita antiqua «perché rappresenta la continuità nel tempo della romanità, garantita dall’imperium nostrum, ovvero dal governo di Teodorico» (Oppedisano 2023, 179) – è invece l’Italia. È per questo che il suo ritorno nella penisola si configura come un postliminium.
Lo sviluppo diacronico della parola rivela quindi due direttrici principali: la prima conduce verso il significato originario di ‘reintegrazione nei diritti’ ed è propria della storiografia e, in parte, della tradizione panegiristica, oltre che, naturalmente, delle fonti giuridiche. La seconda guida verso un’accezione figurata, che delinea di volta in volta un paragone con la condizione di chi rientra in patria a seguito di una cessata prigionia (o, meno frequentemente, a conclusione di un esilio). Resta ad ogni modo sullo sfondo, nitida, l’istituzione giuridica del postliminium: di norma il termine compare infatti in contesti fortemente orientati dalla semantica del ritorno ed è spesso associato a quasi o al pronome quidam, segnali di un uso consapevolmente metaforico.
- Auneau, Longton 1995: J. Auneau, J. Longton, Elia, in Dizionario Enciclopedico della Bibbia, Roma 1995, 468-9 (trad. di Dictionnaire Encyclopédique de la Bible, Turnhout 1987)
- Badot, De Decker 1992: P. Badot, D. De Decker, La naissance du mouvement Bagaude, «Klio» 74 (1992), 324-70
- Barbero 2006: A. Barbero, Barbari. Immigrati, profughi, deportati nell’impero romano, Roma; Bari 2006
- Berger 1991: A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1991 (1953)
- Bowersock 1994: G.W. Bowersock, Fiction as History. Nero to Julian, Berkeley 1994
- Chauvot 2022: A. Chauvot, Les Lètes et leur devenir: de la citoyenneté à la citoyenneté (fin du IIIe – milieu du Ve siècle), in S. Lefebvre, S. Armani, A. Chauvot, M. Christol (ed.), «Quis sum? Prouincialis?». Manifestations identitaires dans le cadre supra-civique: les identités provinciales et régionales, Dijon 2022 (https://doi.org/10.4000/books.artehis.25539)
- Costantini 2021: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Book III: Text, Introduction, Translation, and Commentary by L. Costantini, Leiden; Boston 2021
- Crifò 1986: G. Crifò, Sul caso di C. Ostilio Mancino, in R.S. Bagnall, W.V. Harris (ed.), Studies in Roman Law. In Memory of A.A. Schiller, Leiden 1986, 19-32
- de Jonge 1982: J.B. de Jonge, Philological and Historical Commentary on Ammianus Marcellinus XIX, Groningen 1982
- Doblhofer 1977: Rutilius Claudius Namatianus, De reditu suo siue Iter Gallicum. Herausgegeben, eingeltet und erklärt von E. Doblhofer. II: Kommentar, Heidelberg 1977
- D’Amati 1999: L. D’Amati, «Pater ab hostibus captus» e «status» dei discendenti nei giuristi romani, «Index» 27 (1999), 55-85
- Ernout, Meillet: A. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire étymologicque de la langue latine. Histoire des mots, Paris 2001 (1932)
- Fantham 2004: E. Fantham, The Roman World of Cicero’s De oratore, Oxford 2004
- Fascione 2020: S. Fascione, Ritorno e rinascita: Rutilio, Esuperanzio e il «postliminium pacis», in É. Wolff (ed.), Rutilius Namatianus, aristocrate païen en voyage et poète, Bordeaux 2020, 85-95
- Fo 1992: Rutilio Namaziano, Il ritorno. A cura di A. Fo, Torino 1992
- Freund 2009: Laktanz, Diuinae Institutiones. Buch 7: De uita beata. Einleitung, Text, Übersetzung and Kommentar von S. Freund, Berlin; New York 2009
- Gianotti 1986: G.F. Gianotti, ‘Romanzo’ e ideologia. Studi sulle Metamorfosi di Apuleio, Napoli 1986
- Helfberend 2022: Ciceros Rede Pro L. Cornelio Balbo. Einleitung und Kommentar von M. Helfberend, Berlin; Boston 2022
- Hijmans et alii 1977: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Book IV 1-27: Text, Introduction and Commentary by B.L. Hijmans, R.T. Van der Paardt, E.R. Smits, R.E.H. Westendorp Boerma, A.G. Westerbrink, Groningen 1977
- Hijmans et alii 1995: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Book IX: Text, Introduction and Commentary by B.L. Hijmans, R.T. van der Paardt, V.M. Schmidt, B. Wesseling, M. Zimmerman, Groningen 1995
- Hunink 2001: Apuleius of Madauros, Florida. Edited with a Commentary by V. Hunink, Amsterdam 2001
- Jurasz 2017: I. Jurasz, Carpocrate et Épiphane: chrétiens et platoniciens radicaux, «Vigiliae Christianae» 71:2 (2017), 134-67
- Kannengiesser 1983: C. Kannengiesser, Elia profeta, in Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane, I, Roma 1983, 1132-3
- Keulen 2007: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Book I: Text, Introduction and Commentary by W.H. Keulen, Groningen 2007
- Lassandro 1981-1982: D. Lassandro, Le rivolte bagaudiche nelle fonti tardo-romane e medievali: aspetti e problemi (con appendice di testi), «Invigilata Lucernis» 3-4 (1981-1982), 57-110
- Lee 2005: Apuleius’ Florida. A Commentary by B.T. Lee, Berlin; New York 2005
- Li Causi 2015: Marco Tullio Cicerone, De oratore. Traduzione e commento a cura di P. Li Causi (libro I), R. Marino (II), M. Formisano (III); introduzione di E. Romano, Alessandria 2015
- Madonna 2021: Claudio Mamertino, Discorso di ringraziamento per il proprio consolato a Giuliano imperatore. A cura di A. Madonna, Bari 2021
- Maffi 1992: A. Maffi, Ricerche sul postliminium, Milano 1992
- Malamud 2011: The Origin of Sin. An English Translation of the Hamartigenia. Prudentius. Translated and with an Interpretive Essay by M.A. Malamud, Ithaca; London 2011
- Marotta 2015: V. Marotta, Il problema dei ‘laeti’. Fonti e storiografia, in F. Botta, L. Loschiavo (ed.), «Civitas, iura, arma». Organizzazioni militari, istituzioni giuridiche e strutture sociali alle origini dell’Europa (secc. III-VIII). Atti del Seminario internazionale (Cagliari 5-6 ottobre 2012), Lecce 2015, 117-57
- Mastandrea 2012: P. Mastandrea, Sereno Sammonico: ‘res reconditae’ e dati di fatto, «Lexis» 30 (2012), 505-17
- May 2018: R. May, Apuleius on Raising the Dead Crossing the Boundaries of Life and Death while Convincing the Audience, in M. Gerolemou (ed.), Recognizing Miracles in Antiquity and Beyond, Berlin; Boston 2018, 353-79
- Moreschini 1995: C. Moreschini, Il motivo dell’esilio dell’anima nella filosofia tardoantica, in F. Rosa, F. Zambon (ed.), Pothos. Il viaggio, la nostalgia, Trento 1995, 97-105
- Moreschini 2004: C. Moreschini, Storia della filosofia patristica, Brescia 2004
- Nixon, Rodgers 1994: In Praise of Later Roman Emperors. The Panegyrici Latini. Introduction, Translation, and Historical Commentary by C.E.V. Nixon, B.S. Rodgers, Berkeley 1994
- Norden 1912: F. Norden, Apulejus von Madaura und das römische Privatrecht, Leipzig 1912
- Oppedisano 2023: F. Oppedisano, Teodorico e gli allori dei Magni, «Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa. Classe di Lettere e Filosofia» ser. V, 15:1 (2023), 167-91
- Palla 1981: Prudenzio, Hamartigenia. Introduzione, traduzione e commento a cura di R. Palla, Pisa 1981
- Piccolino 2021: G.M. Piccolino, La regola educativa di S. Gerolamo: esempi di institutio christiana nell’Epistolario geronimiano (Ep. 107 e 128), «Bogoslovni vestnik/Theological Quarterly» 81:2 (2021), 465-75 (https://doi.org/10.34291/BV2021/02/Piccolino)
- PLRE II: The Prosopography of the Later Roman Empire. II: A.D. 395-527. By A.H.M. Jones, J.R. Martindale, Cambridge 1980
- Pottier 2011: B. Pottier, Peut-on parler de révoltes populaires dans l’Antiquité tardive? Bagaudes et histoire sociale de la Gaule des IVe et Ve siècles, «Mélanges de l’École Française de Rome. Antiquité» 123:2 (2011), 433-65
- Rees 2023: A Commentary on Panegyrici Latini (II) 12, an Oration Delivered by Pacatus Drepanius before the Emperor Theodosius I in the Senate at Rome, 389 CE, by R. Rees, Cambridge 2023
- Reinhardt 2003: Cicero’s Topica. Edited with an Introduction, Translation, and Commentary by T. Reinhardt, Oxford 2003
- Rodeghiero 2022: A. Rodeghiero, «Redemptus ab hostibus», Berlin 2022
- Sánchez León 1996: J.C. Sánchez León, Les sources de l’histoire des Bagaudes: traduction et commentaire, Besançon 1996
- Schierl 2013: P. Schierl, «… quod sine fine placet». Roma renascens bei Rutilius Namatianus und Prudentius, in H. Harich-Schwarzbauer, K. Pollmann (ed.), Der Fall Roms und seine Wiederauferstehungen in Antike und Mittelalter, Berlin; Boston 2013, 233-63
- Siniscalco 2023: P. Siniscalco, Introduction générale, in Tertullien, La résurrection de la chair. Introduction au texte critique, texte latin, apparats et notes par P. Podolak. Traduction par M. Moreau, Paris 2023, 13-141
- Uglione 1993: R. Uglione, Osservazioni su alcuni aspetti della lingua di Tertulliano, in B. Amata (ed.), Cultura e lingue classiche 3. III Convegno di aggiornamento e di didattica (Palermo, 29 ottobre-1 novembre 1989), Roma 1993, 405-26
- van der Paardt 1971: L. Apuleius Madaurensis, The Metamorphoses. A Commentary on Book III with Text and Introduction by R.T. van der Paardt, Amsterdam 1971
- van Mal-Maeder 2001: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Livre II: texte, introduction et commentaire par D.K. van Mal-Maeder, Groningen 2001
- Waszink 2010: Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Anima. By J.H. Waszink, Leiden; Boston 2010
- Weingarten 1995: S. Weingarten, Postliminium in Jerome: a Roman Legal Term as Christian Metaphor, «Scripta Classica Israelica» 14 (1995), 143-50
- Wolff 2007: Rutilius Namatianus, Sur son retour. Texte établi et traduit par É. Wolff, avec la collaboration de S. Lancel et de J. Soler, Paris 2007
- Zimmerman 2000: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Book X: Text, Introduction and Commentary by M. Zimmerman, Groningen 2000
- Zimmerman 2004: Apuleius Madaurensis, Metamorphoses. Books IV 28-35, V and VI 1-24: the Tale of Cupid and Psyche. Text, Introduction and Commentary by M. Zimmerman, Groningen 2004
- Zuccotti 2016: F. Zuccotti, Sacramentum ciuitatis. Diritto costituzionale e ius sacrum nell’arcaico ordinamento giuridico romano, Milano 2016
| DC Field | Value |
|---|---|
|
dc.identifier |
ECF_article_26455 |
|
dc.title |
postliminium |
|
dc.contributor.author |
Arrighini Andrea |
|
dc.publisher |
Edizioni Ca’ Foscari - Venice University Press, Fondazione Università Ca’ Foscari |
|
dc.type |
Research Article |
|
dc.language.iso |
it |
|
dc.identifier.uri |
http://edizionicafoscari.it/en/edizioni4/riviste/lalalexit/2025/1/postliminium/ |
|
dc.description.abstract |
Several juridical sources illustrate the notion of postliminium. This institution refers to the full reinstatement of rights for a Roman citizen returning home after being held as a military prisoner. The term postliminium is first attested in Cicero. However, Apuleius gives the term a decisive turning-point: after him, a metaphorical meaning becomes predominant in Late Antiquity. In this era, postliminium appears in various instances, almost exclusively in prose works, which usually share the theme of return in different aspects. |
|
dc.relation.ispartof |
LaLaLexiT |
|
dc.relation.ispartof |
Vol. 1 | July 2025 |
|
dc.issued |
2025-07-30 |
|
dc.identifier.issn |
|
|
dc.identifier.eissn |
2375-1355 |
|
dc.rights |
Creative Commons Attribution 4.0 International Public License |
|
dc.rights.uri |
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ |
|
dc.identifier.doi |
10.30687/LLLXT/2375-1355/2025/01/013 |
|
dc.peer-review |
yes |
|
dc.subject |
Captiuitas |
|
dc.subject |
Imprisonment |
|
dc.subject |
Metaphore |
|
dc.subject |
Return |
|
dc.subject |
Rights |
|
dc.subject |
War |
|
dc.subject |
['lalalexit'] |
| Download data |